.

Araştırma : M. Ufuk MİSTEPE
(Araştırmacı - Orman Endüstri Yüksek Mühendisi)

ONE VE ONEY

            Ünye'nin yayım hayatına kazandırılan ilk eseri, Müellifi M. Bahattin adıyla İstanbul Resimli Ay Matbaası'nda 1930 yılında bastırılan "Resimli Ünye Rehberi" adlı kitaptır.

Bu naçiz eser, Ünye'ye ait intişar eden ilk matbu albümdür.

Kitabı Fotokopi Olarak Veren : Araştırmacı, Şâir, Yazar Yüksel ŞEN
Kitabı Fotoğraf Olarak Gönderen : Tarihçi Osman DOĞAN

            Bu kitabın 12. sayfasında "Ünye'nin Tarihçesi"nden bahsedilmiş ve ifadelerde ilk kez One ve Oney adlarının kullanıldığı görülmüştür :

            Eserde "Ünye Milâttan 1270 sene evvel vukubulan Turuva muharebei meşhuresinden sonra, Karadeniz sahilinde tesis edilmiş müstemlekelerden birisi olup ismi kadîmi (One) veyahut (Oney) dir." denilmektedir.

            Bu doneyi belge olarak kabul eden birçok aydın, yazdıkları eser, şiir ve makalelerde ve sohbetlerinde "Ünye'nin adı eskiden One ve ONEY'di" lâfzını sıkça kullanmış ve bu cümle zaman içerisinde Ünye halkının belleklerine kazınmıştır.

            Eğitimci Merhum Orhan BORA tarafından Ünye literatürüne kazandırılan ve Ünye'nin Cumhuriyet Dönemi'nde yayımlanan üçüncü kitabı olan "Turistik Yeşil Ünye Rehberi"nin 'Ünye'nin Klâsik Çağ Tarihi' konu başlığı altında şu ifadelere yer verildiğini görmekteyiz :⁶

Orhan BORA Directeur de l'Enseignement Primaire

Touristique Guide 1969/TÖYKO Matbaası

            "M.Ö. 1270 yıllarında Truva Savaşları sonunda Karadeniz kenarında kurulan sömürgelerden birisi de Ünye'dir. O zamandan kalma tarihî gerçekler Ünye ismini (One, Onea veya Oney) olarak göstermektedir.

            ... Hattâ, İstanbul 1453 tarihinde alındığında Ünye şarapları Roma'ya gitmez olduğundan Romalı / Bizanslı şâirler 'Gelmez oldu artık Oney'in şarapları' diye yakınmışlardır."^5-6

            1995 yılında İrfan TOSUN tarafından hazırlanan "Oney'den Ünye'ye" adlı kitapta Ünye'nin Tarihçesi anlatılırken "M.Ö. 1270 yıllarında Truva Savaşları sırasında Karadeniz kıyılarında yarım hilâl şeklinde arazi içinde kurulan sömürgelerden birisi de Ünye'dir. O zamanlardan kalma tarihî dokümanlar, Ünye ismini Oney, One, Oence olarak yazmaktadır" ifadeleri yer almakta ve kitap içerisindeki birkaç şiirde One ve Oney isimlerinin kullanıldığı görülmektedir.

            Araştırmacı Yüksel ŞEN, Haftalık ÇAĞRI Gazetesi'nin Yıl : 15, Sayı : 618 - 621, 13.05/10.06.1991 tarihli nüshalarında yayımlanan "Dünya Yûnus Emre'yi Anıyor" adlı makalesinde;

            Ünye'de Hocaların Hocası olarak kabul gören Merhum Ömer ÇAM Hocamızın da ONEY ismiyle ilgili yaşanmış bir anısı vardır.

            14 Kasım 1998'de Ünye'de gerçekleştirilen I. Ünye Kurultayı'nda oturumu yöneten yönetici tarafından Hocaların Hocası Merhum Ömer ÇAM Beyefendi'ye bir soru tevcih edilmişti.

ÜNDER - Ünyeliler Derneği Yayınları No. : 1, 176 sayfa, 43 - 50. sh.'de yayımlandı.
I. Baskı, Kasım 1999, Yapım : ÜNDER

            "Yönetici : Ben hocama Şeyh Yûnus'la ilgili söyleyecekleri olup olmadığını sormak istiyorum.

            Ömer ÇAM : Bunu hatırlattığınız için evvelce size teşekkür ediyorum. Ben Yûnus Emre'nin kabrinin Ünye'de olup olmadığına dair epeyce bir araştırma yaptım. Bu konuda epeyce de düşündüm. Türkiye'de Yûnus Emre'nin 11 yerde mezarı bulunduğunu söylerler. Fakat en kesin ihtimal Ünye'dedir. Bu uydurma değildir.

            İndik Urum'a kışladık
            Çok hayr u şer işledik
            Oney oldu son durak
            Göçtük elhamdülillah" diyerek sözlerine devam etmiştir.

İdris Naim ŞAHİN, Ahmet E. BİRBEN, Ömer ÇAM

I. Ünye Kurultayı - 14 / 15 Kasım 1998

            Araştırmacı M. Ufuk MİSTEPE, Yûnus Emre Divânı'nda yer alan "Ayak İdik Baş Olduk" Hicaz İlâhîsi'nde zikredilen yukarıdaki dörtlüğün orijinal baskısındaki metnini araştırmış ve ONEY sözcüğünün bir yakıştırma olarak oraya konulduğunu; şiirin aslının "Uş bahar geldi girü, göçdük elhamdülillâh" olduğunu belgelemiştir.¹²

"Ayak İdik Baş Olduk" Hicaz İlâhîsi'nin Orijinal Beyti.
Yûnus Emre Dîvânı'nın Fatih Nüshası'nın TIPKIBASIMI'ndan alıntı yapılmıştır.

İndük Rûm'i kışladuk, çok hayru şer işledük / Uş bahar keldi kirü, köçdük elhamdulillah.

               Prof. Dr. Necati DEMİR, "TARİHİN DERİNLİKLERİNDEN OSMANLI DÖNEMİ'NE ÜNYE TARİHİNE KISA BİR BAKIŞ" adlı araştırmasında özetle aşağıdaki görüşlere yer vermiştir.

               "Bu güzel ilçemizin eski adının Oney olduğuna dair yaygın bir yanlış hâlâ yürürlüktedir. Ünye’de pek çok işyerinin ismi de bu yanlış bilgiye dayanmaktadır. Yine bu isim dergilere koyulmakta, yıllıklar bu isimle çıkartılmaktadır (Oney’den Ünye’ye, Ankara 1995). Bu ismin nereden çıktığı ve Oney’i kimin keşfettiği gerçekten merak konusudur.

http://www.unyehaberpostasi.com/#twoj_fragment1-3

               Ünye adının kaynağı üzerine :

               Bu yöre ile ilgili en eski yazılı kaynaklar bizim tespitlerimize göre Homeros’un İlyada’sı ile M.Ö. IX. yüzyıla kadar inmektedir. M.S. VI. yüzyıla kadar bu bölge ile ilgili yazılmış kaynaklar tek tek tarafımdan taranmış ne Ünye ne de Oney ismine rastlanmıştır¹.

               Amasyalı coğrafyacı Strabon (M.Ö. 64 - M.S. 21)’un Geographica adlı eserinde Ünye / Oney  ismine rastlanmaz. Tanıttığı şehirlerden hareketle yapılan haritada Ünye / Oney² mevcut değildir³.

               Anadolu'da kaleme alınan ilk Türkçe eserlerden biri olan Dânişmend-nâme'de⁹ Karadeniz Bölgesi Türkleri ile Oğuz Türkleri'nin mücadelesine geniş yer ayrılmıştır. Karadeniz sahilindeki yerleşim yerleri hakkında da önemli bilgiler içermektedir. Ancak Ünye veya Oney adı bu eserde de geçmez¹⁰.

               Elde edilen verileri değerlendirecek olursak ortaya şöyle bir tablo çıkmaktadır. Ünye ismine İlk Çağ’a kadar rastlanmaz. Ünye’de yapılan kazılarda M.Ö. 6. yüzyılda Kimmerler’e ait bazı parçalar bulunmuştur. İlk Çağ’da ismi Oinaion olduğu rivayet edilmektedir. Bizans döneminde ise Ünye için Omnie, Honie, Onie, Homorie isimleri kullanılmıştır. Ünye isminin veya bu ismin eski şekillerinin hangi dilden olduğu konusunda ciddî bir kayda da rastlanmamıştır. Mahallî tarih araştırmacılarının Ünye / Oney ismini Yunanca veya Rumca’ya bağlamaları tamamen temelsiz ve yersizdir."

               Araştırmacı M. Ufuk MİSTEPE, "HOMEROS’UN ALYBĒ’Sİ ÜNYE" adlı araştırmasında Homeros’un İLYADA Destanı’nda ifadesini bulan "Odios’la Epistrophos komuta eder Alizonlar’a, ta uzaklardan gelirler, gümüşün yurdu Alybe’den.” - “Odius and Epistrophus were captains over the Halizoni from distant Alybe, where there are mines of silver.” sözlerine dayanarak, detaylandırdığı makalesinde Gümüşün Yurdu ALYBĒ'nin Ünye olduğunu söyleyerek ve Ünye adının bir başka şekilde de olsa M.Ö. 850'de kullanıldığını iddia etmektedir.⁴

ALYBE (Okunuşu : ALÜBE)

http://www.acnet.ge/catastrophes/III_2.htm

               Tarihçi Osman DOĞAN'ın "Tarih Boyunca Ünye" adlı kitabında da yer alan "Ünye, Bizans İmparatorluğu yönetiminde kaldığı sürece çok ün yapmış ve şarapları Bizans saraylarında aranan bir madde halini almıştır. Hattâ, İstanbul 1453 tarihinde alındığında Ünye şarapları Bizans'a gitmediğinden Bizanslı şâirler "Gelmez oldu artık Ünye'nin şarapları" diye yakınmışlardır."^5-6 alıntı söylemleri ONEY adı ile birlikte ŞARAP kelimesinin de sıkça kullanılan bir ikili olduklarını ortaya koymuştur. Bu itibarla aşağıdaki ifadelere benzer söylenceleri Ünye mahreçli yazılarda görmek olasıdır.

            "Karadeniz'in incisi olan ve Avrupalılar'ca ismi One, Oney ve Ünyüs olarak bilinen Ünye'mizde şarap imal edilmiştir. Ünyüs Yunanca iyi şarap manâsına geliyormuş. Bağ ve bahçelerimizde bol miktarda yetişen, türü sadece Ünye'ye mahsus hoş kokulu, bol sulu, iri taneli kocaman salkımlarıyla güzel bir görünüm arzeden Hırtarıç (ya da Hırtarış) üzümlerimiz şarap yapımında kullanılırmış. Emsallerinden çok üstün olan bu şaraplar, yurt genelinde ve Avrupa ülkelerinde büyük beğeni kazanırmış. O tarihlerde şehir merkezi ve çevresinde gayri müslimin çok olması ve bir kesimin şarap içmeye aşırı tutkunluğu, üretimi artıran etmenlermiş.

Bir Zamanların Şarap Olmaya Hazır Hırtarış Üzümleri

http://www.villeneuvewines.com/villeneuvewines_retail_list_2005_pdf.pdf

            Ünyeli gemicilerin seyahatlerinde Atina, Venedik, İskenderiye, Marsilya gibi limanlara giderken pazarlayacakları mallar arasında bol miktarda iyi kalitede şarap götürmeleri Avrupalılar'ın beğenisine mazhar olmuştur. Pek çok ülke kentlerinde yapılan toplantılarda konuklara mey sunulur, Oney'in şarapları diğerlerine tercih edilerek zevkle içilirmiş. Buharlı gemilerin keşfi ve yelkenli gemilerin denizaşırı uzak seferlere çıkmayışları şarapların pazarlanmasını engellemiş ve Romalı şâirler "artık gelmez oldu Ünye'nin şarapları" diye yakınmışlardır. Geçmiş yıllarda ilçemizde şarap yapan pek çok imalâthane varmış. Bunların sayısı şarapların ülke dışına sevki aksayınca zaman içerisinde azalmıştır."

            M.S. 600 yılları sonlarına gelindiğinde Ünye şarapçılıkta gelişen ve arka yamaçları üzüm bağları olan bir şehir olarak karşımıza çıkmaktadır. Bağbaşı Tepesi'nin adı da bu üzüm bağlarından gelmektedir.¹³

Ünye'nin Meşhur Üzümünden
Şarap Yapan Müteşebbis Bir Türk Gencinin Şarap İmalâthanesi

Fotoğraf : Ahmet Hüseyin (Şen)

            Bir araştırmacının şu sorulara cevap verebilmesinin gerekli olduğu kanaatindeyim :

• ONEY kelimesi günümüzde kullanılıyor mu?

• ONEY kelimesi hangi dilde kullanılmıştır ve ne anlama gelmektedir?

• ONEY kelimesinin ŞARAPÇILIK sektörüyle bir bağlantısı var mıdır?

• ONEY kelimesi bir yerleşim biriminin adı mıdır yoksa şarap imal eden bir insan ya da ailenin ad, soyad ve lâkabı mıdır?

• ONEY kelimesinin varlığını belgeleyecek bir eser ya da harita bulunmuş mudur?

M. Ufuk MİSTEPE, Ünye Adlarını Dünya Kaynaklarından Tarıyor.

Aylık Ünye Haber Postası Gazetesi - Ocak 2009, Yıl : 1, Sayı : 6, 2 TL, 2. sayfada yayımlandı.

            ONEY kelimesi günümüzde kullanılıyor mu?

            İnternette kısa bir sörf yapmak suretiyle yeryüzünde ONEY soyadlı birçok insanın yaşadığını görebileceğiz :

            Steve ONEY, Claudia ONEY, Walter ONEY, Jeremy ONEY, Rhay ONEY, Patricia S. ONEY, Dale E. ONEY, Harvet ONEY, Hiram ONEY, Stanford H. ONEY, William C. ONEY, Andrew J. ONEY vb.

            İsimler arasında bir tanesi dikkate şâyandır : H. ONEY.. üstelik bu adla piyasaya sürülen HONEY WİNE adlı ŞARAP'ın da muhtemelen imalâtçısı.

http://www.honeywine.com/index.php

            Firma, HONEY WINE adlı şarapları piyasaya sürmekte. Yani "Gelmez oldu ONEY'in şarapları" nidaları artık mâzinin yıllanmış anılarında kaldı! İşte ONEY ŞARAPLARI karşınızda! Hem de çeşit çeşit...

HONEY WINE marka muhtelif şaraplar.

            Günümüzde ONEY kelimesi kitap adı (Oney'den Ünye'ye), firma adı (Oney Sandalye Ltd. Şti. - Oney Metal Statik Toz Boyama Ltd. Şti.), işyeri unvanı (Oney Restaurant - Oney Pastanesi), forum niki (oney), şiir adı ve şiirsel anlatım kelimesi (Oney) ve web sitesi adı (http://www.oneyflashfm.com/ - http://oney.com.tr.tc/), menkıbeler (Oney - Fatisa) gibi farklı plâtformlarda kullanım alanı bulmaktadır.

HONEY WINE - ONEY ŞARAPLARI

Bacchus - Roma'da Şarap Tanrısı olarak kabul edilmiştir. ( http://www.vinotolia.com/ )
Cẽna, ae - f dinner, supper, course for dinner.
Dionysos - (Şarap ve Coşku Tanrısı / Antik Yunan Mitolojisi) - Bacchus (Roma'da Savaş Tanrısı olarak kabul edilmiştir. http://www.bisohbet.com/form/yunan-ve-roma-tanrilarinin-latince-karsiliklari-t14383.0.html - http://www.tayproject.org/haberarsiv20077.html
Oenology - Şarap ve şarap yapımı üzerine çalışan bilim dalı..... http://www.sarapgunlugu.com/allArticlesInCategory.jsp?catID=882
Oine - Hellen dilinde üzüm; üzüm bağı. (Prof. Dr. Bilge UMAR - Türkiye'deki Tarihsel Adlar, İstanbul, İnkılâp 1999, 865 sh. 24 cm)
Oinios - Ünye Suyu (Çayı)'nın İlkçağ'da Hellenleşme dönemindeki adı. (W. Ruge, RE Oinios maddesi).
Oinoe - Şarap yöresi, şarabı bol yöre. [Prof. Dr. Bilge UMAR - Karadeniz Kappadokia'sı (Pontos)] Ünye Kasabası'nın İlkçağ'daki adı. (Arrianos'un Karadeniz kıyılarını anlatan yapıtı). Oinoe, Yunanistan'ın Attika bölgesinde yaşayan bir halkın adıdır (Herodotos, V. 74); ayrıca Korinthos yakınlarında Oinoe adlı bir İlkçağ kentçiği bilinmektedir. (Xenophon, Hellenika, 4 V 5, 19). Hellen dilinde Oinoe diye bir sözcüğün anlamı yoktur. Adın aslının Luwi dilinde "Bağlık" (Bağları bol olan yöre) anlamında Wianuwa olduğunu anlayabiliyoruz.
Oinoe'sel - Hellen diline göre Oinoe'nin Çayı (Prof. Dr. Bilge UMAR - Türkiye'deki Tarihsel Adlar, İstanbul, İnkılâp 1999, 865 sh. 24 cm)
Oinos - Hellen dilinde (Hellence) şarap. [Prof. Dr. Bilge UMAR - Karadeniz Kappadokia'sı (Pontos)]
Ona-ion - Ona-yeri (Luwi dilinde) (Prof. Dr. Bilge UMAR - Türkiye'deki Tarihsel Adlar, İstanbul, İnkılâp 1999, 865 sh. 24 cm)
Osiris - Eski Mısır'da insanlara şarap yapmayı öğreten tanrı.
ÖNEY - Önde olan; Önde gelen; Üstün (Türkçe) – Erkek Adı http://www.beepworld.de/members65/xxgamzelimxx/isimler_ve_anlamlari.htm
ÖNEY - Önde olan; (Türkçe) – Kız Adı http://www.guzelisimler.com/bebekisimleri.php?isim=%25n%25
Öntoria - Herodot, İtalya'ya şarap memleketi (öntoria) adını vermiştir.
http://www.diren.com.tr/sarapkulturu.htm
Wiana - Luwi dilinde üzüm; bağ; şarap. (Prof. Dr. Bilge UMAR - Türkiye'deki Tarihsel Adlar, İstanbul, İnkılâp 1999, 865 sh. 24 cm)
Wianuwa - Luwi dilinde bağlık; bağları bol olan yöre (Prof. Dr. Bilge UMAR - Türkiye'deki Tarihsel Adlar, İstanbul, İnkılâp 1999, 865 sh. 24 cm).
Wiyana - Hititler şaraba wiyana adını vermişler. ( http://www.vinotolia.com/ )
Wiyanawanda - Hititler döneminde Anadolu, Wiyanawanda diye adlandırılıyor. Bu, şarap ve üzüm ülkesi anlamına gelmekte. ( http://www.vinotolia.com/ )

Devam Edecek

             KAYNAKÇA :

               ¹ Ayrıca bk. Adem Işık, Antik Kaynaklarda Karadeniz Bölgesi, TTK yay., Ankara 2001.
               ² Karadeniz Bölgesi’ndeki yerleşim yerlerinin tamamına yakını Türkçedir. Dolayısıyla Ünye isminin kaynağı da Türkçe olmalıdır. Ancak yer isimlerinin köken bilgisi araştırmaları ve tahlili çok uzun zamanlar almaktadır. Ünye isminin kaynağı ve köken bilgisi araştırmalarını yapmak üzere, Ünyeli’lere ve Türk milletine bir borç olarak, araştırma defterime, şu an itibariyle kaydetmiş bulunuyorum.
               ³ Geniş bilgi için bk. Strabon, Geographika, (ed.: A Meineke), Berlin 1853-1909; The Geograpy of Strabo, (ed.: T.E. Page ve diğerleri), C. 5, Harvard University Press, 1928, Map: 10.
               ⁴ MİSTEPE, M. Ufuk - Homeros'un ALYBĒ’si Ünye - http://unyezile.net/alybe.htm
               ⁵ DERMAN, İsmet - Ünye Monografyası, İstanbul 1966, sh. 20 (Yayımlanmamış Lisans Tezi).
               ⁶ BORA, Orhan - Turistik Yeşil Ünye Rehberi, Ankara 1969, TÖYKO Matbaası, 144 sh.
               ⁹ İlk olarak, Mevlânâ İbn-i Ala tarafından II. İzzeddin Keykavus zamanında, yine onun emriyle, H.642/M.1244-45 tarihinde yazıldığı tahmin edilmektedir.
               ¹⁰ Necati Demir, Dânişmend-nâme, Part One, (Critical Edition), Published at The Department of Near Eastern Languages and Civilizations Harvard University, Harvard, 2002; aynı yazar, Dânişmend-nâme, Part Two, (Turkish Translation), Published at The Department of Near Eastern Languages and Civilizations Harvard University, Harvard, 2002; aynı yazar, Dânişmend-nâme, Part Three, (Linguistic Analysis and Glossary), Published at The Department of Near Eastern Languages and Civilizations Harvard University, Harvard, 2002; aynı yazar, Dânişmend-nâme, Part Four, (Facsimile), Published at The Department of Near Eastern Languages and Civilizations Harvard University, Harvard, 2002.
               ¹¹ ŞEN, Yüksel - Dünya Yunus Emre'yi Anıyor - Haftalık ÇAĞRI Gazetesi'nin Yıl : 15, Sayı : 618 - 621, 13.05/10.06.1991 tarihli nüshalarında yayımlandı. http://unyezile.net/yunus1.htm
               ¹² MİSTEPE, M. Ufuk - Yûnus Emre Nerede Yatıyor? - Kuzey Noktası Gazetesi, 30 Ocak 2008 Çarşamba, Yıl : 2, Sayı : 31, Sh. : 7.