Araştırma : M. Ufuk MİSTEPE
(Araştırmacı - Orman Endüstri Yüksek Mühendisi)

Fotoğraf : Aynur Zeren TAN

HOMEROS’UN ALYBĒ’Sİ ÜNYE

Ünye'den Panoramik Görünüm : Fotoğrafı Günümüze Taşıyan - Eren TOKGÖZ (İnş. Müh.)

Tarih boyunca farklı kaynak, belge ve haritalarda kullanılan Ünye adlarının çeşitliliği, aşağıda sunduğum Ünye Adları Çizelgesi’nin hazırlanmasını zorunlu kıldı. Bu çizelgede kaynağı belli olmayan adların karşısında bir açıklama verilmemiştir.

Yıllar önce Amasyalı Coğrafyacı STRABON’un “GEOGRAPHIKA – Antik Anadolu Coğrafyası” adlı eserinde ve Homeros’un İLYADA Destanı’nda, aşağıdaki çizelgede yer alan adlar ile Ünye’den bahsediliyor olmaması dikkatimi çekmişti. Her halde bir başka ad ile bu eserlerde Ünye ismi yer almıştır düşüncesinden hareketle konuyu büyüteç altına alıverdim.

Bazı tarihçi, arkeolog ve araştırmacıların “Strabon ve Homeros eserlerinde Ünye’den bahsetmemiştir” şeklindeki tespitleri, bir Ünyeli araştırmacı olarak konuya şüpheyle bakmama vesile oldu.

Strabon, eserinde Halizones ve Khalybe üzerine yorum ve alıntılar getirmek suretiyle Homeros’un Gümüş Yurdu Alybē’sinden bahsetmektedir.

“Bugünkü Khaldaioi kavmine eski devirde Khalybes denirdi; ve ülkelerinin tam karşısında Pharnakia (Haritada Giresun) kurulmuştur ki denizlerinde palamut avı tabiatın sağladığı bir avantajdır. Bu balık ilk defa burada yakalanmıştır.

Ve karada madenler vardır, daha eski devirlerde gümüş madenleri de olduğu halde bugün sadece demir madenleri kalmıştır. Bu bölgedeki kıyı fevkalâde dardır, zira orman ve madenlerle dolu olan dağlar bunun hemen üstündedir ve kıyının çoğu işlenmemiştir. Böylece, madencilere hayatlarını kazanabilmeleri için madenler ve denizle meşgul olanların da geçimlerini sağlayabilmeleri için balıkçılık, bilhassa palamut ve yunus avı kalır…

Böylece, zannımca şâirin Halizones dediği ve kataloğunda Paphlagonia’lılardan sonra zikrettiği kimseler bunlardır. «Fakat Halizones kavmi Odios ve Epistrophos tarafından gümüşün çıktığı Alybē’den çok uzaklara götürülmüşlerdir.» Bilhassa barbar kavimler arasında isimlerin çok değiştiği zamanlarda, Alybē’nin Khalybes olarak değiştiği kabul edilmezse, halen Khaldai’ların isimlerini Khalybe’lerden aldıklarını ispat etmek de imkânsız olur.

Skepsis’li (Kurşunlu Tepe, Evciler) Demetrios «Alybes»in «Khalybes» olarak değişmesinden şüphe eder ve bunu neyin takip ettiğini ve ne ile uyuştuğunu ve bilhassa şâirin Khalybia’lılara niçin Halizoni dediğine işaret etmeden bu nazariyeyi reddeder.

Bazıları isimleri «Alazon’lar» diğerleri «Amazon’lar» olarak ve «Alybē’den» kelimesini «Alopĕ’den» veya «Alobĕ’den» şeklinde okuyarak ve Amazon’ları Kyme (Nemrut köy) yakınında Mysia ve Karia ve Lydia arasına yerleştirmek suretiyle, ki bu Kyme’li Ephoros’un fikridir, metni değiştirmişlerdir. Fakat Alybē veya bazılarının söylediği gibi «Alopĕ veya Alobĕ» bu bölgede nasıl bulunabilir? «çok uzak» ve «gümüşün çıktığı yer» nasıl izah edilebilir?

Bu haritada İtalya’nın Kalabriya bölgesi Halizones olarak adlandırılmıştır.

http:/www.homer.com.mx/Homeric_Geography/Atlas_of_Homeric_Geography/12.pdf

          Burada bahse konu olan Alybē HOMEROS’un İLYADA Destanı’nda¹ Alizonlar’ın başkenti olarak bahsettiği (Kitap XII, Bölüm II, paragraf 856 – 857) ve Alübe olarak okunan yerleşim birimidir. Alizonlar ise Troyalılar’ın ortağı Bithynialı (?) bir kavimdir (II. 856 – 857. V 39).

          İlyada, Homeros adında Anadolulu bir ozanın yarattığı bir destandır. İlyada İonya lehçesiyle yazılmıştır. (Sh. 64).¹

Herodotos “Onlar benden dört yüzyıl önce yaşadılar” demektedir (Hist, II, 53). O halde Herodotos İ.Ö. 450 sularında yaşadığına göre, Homeros da İ.Ö. 850 sularında yaşamıştır (Sh. 8).¹

İlyada Destanı’nda söz konusu paragraf ve İngilizce metni şöyledir :

“Böyle dedi, çekti götürdü saldırgan Ares’i, oturttu Skamandros’un çimenli kıyılarına. Danaolar da boyun eğdirdiler Troyalılar’a. Önderlerin her biri yakaladı bir eri, erlerin Başbuğu Atreusoğlu Agamemnon ilkin, Alizonlar’ın önderi iri Odios’u arabasından devirdi, dönüp kaçmak isteyince o, kargıyı sapladı sırtına, sapladı omuzları arasına tam, deldi göğsünü, düştü küt etti, üstünde silâhları çangırdadı. (Sh. 146)

Odios’la Epistrophos komuta eder Alizonlar’a, ta uzaklardan gelirler, gümüşün yurdu Alybe’den.”

“Odius and Epistrophus were captains over the Halizoni from distant Alybe, where there are mines of silver.”²

Ortada bâriz olan bir GÜMÜŞ sözcüğü vardır ve her araştırmacının dikkatini çeken önemli bir ip ucudur.

Şemseddin Sami XIX. yy'da Ünye'yi şöyle anlatır: "Trabzon Vilayeti'nin Canik Sancağı'na bağlı kaza merkezi bir kasabadır. 6.700 kişilik nüfusu vardır. Limanındaki tezgâhlarda gemi yapılır.Ticareti oldukça canlıdır. Kırım ve İstanbul'a ticaret ilişkisi süreklidir. Kazanın toplam nüfusu 50.778'dir. Başlıca tarım ürünleri tahıl, baklagiller, keten, kenevir, sebze ve meyvedir. Kazada mermer ve madencilikle uğraşanların sayısı günden güne artmaktadır. Ayrıca kazada simli kurşun (gümüşlü kurşun), demir ve manganez gibi madenler de işletilir".³

Şirin Ünye Gazetesi’nin 11 Ekim 2006 tarihli baskısında “Ünye’de Bir Ton Altın Madeni Var” ana başlık haberinde şöyle denilmektedir : “Ordu İli’nin yer altı kaynakları bakımından oldukça zengin olduğu, altın, gümüş, kaolen, bentonit, demir, mermer gibi madenlerin bölgede bol miktarda bulunduğu, Ünye’nin Kumarlı Köyü’nde 1 ton altın rezervi olduğu ortaya çıktı.” Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Hilmi GÜLER’in Japonlar’la yapılan işbirliği doğrultusunda uzaydan uydu vasıtasıyla bölgenin maden haritasını çıkarmak için başlattığı çalışmalarda bugüne kadar elde edilen bilgiler oldukça umut verici bulundu.⁴

Gümüş sözcüğünü baz alarak “Giresun’un Yerli Halkı Lâzlar” makalesinde «Ünlü destan şairi Homeros, İliada adlı eserinde Troialılara yardıma gelen ulusları sıralarken Alizonlar adlı bir halktan söyle bahseder : "... ta uzaklardan gelirler, gümüşün yurdu Alybe'den..." Buradaki ifadede adı geçen "gümüşün yurdu Alybe" ifadesi akla ilk olarak Gümüşhane ilini getirmektedir. Ayrıca Giresun'un güney kısımlarında da pek çok maden yatağının var olduğunu bilmekteyiz. Ayrıca daha sonraki kaynaklarda Khalybe adıyla geçecek olan Alizon halkının Ünye - Ordu - Giresun - Gümüşhane - Trabzon civarında yaşadığı tarihî kayıtlarla sabittir. Lâz adının nereden geldiğini araştıran tarihçiler Alizonları Lazların atalarından olarak kabul etmiş, Laz adının Alaz/Alazon/Alizon adından geldiği sonucuna varmışlardır.

          Yeri gelmişken Lazların anayurdunun neresi olduğunu araştıran bir kısım tarihçilerin Samsun-Giresun civarını Lazlar’ın ilk yurdu olarak gösterdiğini; daha sonra Lazlar’ın daha da yayılarak doğuda kalan bölgelere de yerleştikleri yönünde bir tezin olduğunu da kesinlik ihtimali olmamakla beraber, bir dipnot olarak aktaralım.» yorumunu getirmişlerdir.⁵

          Başka bir kaynakta ise daha objektif kriterler ele alınarak konuya sağlıklı bir açıklama getirilmeye  çalışılmıştır. Bu yayına göre :⁶ « Karadeniz kıyılarına gelen bir başka topluluk ise Asurlulardı. Asurlular ticari sahada bir hayli ilerlemişler;Karadeniz bölgesinden altın ve gümüş madenleri alarak ülkelerine götürmüşlerdi. Asurluların Karadeniz’e geldikleri yıllarda meşhur Truva Savaşı başlamıştı. Yunanlı Ispartalı’larla Truvalı Homer, Truvalılar’a yardıma koşan Karadenizli askerleri şöyle tarif etmektedir :” … "Şurada,güneşin maden ocaklarında olgunlaşan gümüşün özelleştirdiği uzak ülkelerden gelen Halizonyalı birlikler…….”

          Burada, Homer’in Halizonyalı olarak tanıttığı Anadolu’nun en usta demircileri gümüşü kullanan Kalibler’di. Bu kavme HALİP denirdi. Oturdukları topraklar ise Énoé ve Cotyore bölgesi topraklarıydı. Asurlu’lar Truva savaşları’nın sona ererek Hitit Devleti’nin de ortadan kalkmasından sonra, Karadeniz bölgesiyle daha geniş çapta ilgilendiler; ticaretlerini genişletmeye çalıştılar.

ALYBE (Okunuşu : ALÜBE)

http://www.acnet.ge/catastrophes/III_2.htm

          KALİBLER : Milâd’dan yüzlerce yıl önce, Asya’dan Anadolu’ya göçerek, Hitit Devleti’nden ayrı, müstakil bir topluluk halinde yaşamakta idiler. Karadeniz’in güney kıyılarında, M.Ö. VII. Yüzyıl’da yerleştikleri için, bu bölgeye KALİBYA adı verilmiştir. Kalibler, demircilikte ustalıklarıyla tanınmışlardır. Çeliği de onlar bulmuşlardı.»⁶

          Başka bir kaynağın getirdiği yorum ise;⁷

          “Homeros’un sözleri şöyle sürüyor : “Odios ile Epistrophos komuta eder ALİZONLARA, ta uzaklardan gelirler, gümüşün yurdu ALYBE’den.” Homeros destanında “Alizonlar” diye madencilikle uğraşan bir halktan söz ettiğinden beri, bu memleketin yeri konusu tartışılmaktadır. En eski tartışmalar Strabon’un Geographika adlı kitabında yer alıyor. Destanda Alizonlar’ın gümüşün yurdu Alybe’den geldikleri söylediğine göre Alybe ülkenin, Alizon ise halkın adıdır.

          Homeros’dan 300 yıl sonra, İ.Ö. 4. yüzyılda Mezopotamya’nın Kunaksa kenti yakınında yapılan savaşta Kyros’un sağ kalan askerleri anayurtları Yunanistan’a dönmek için önce Karadeniz kıyılarında Khalyb ülkesine girdiler. Herhalde Ksenophon’un sözünü ettiği bu Khalyb ülkesiyle Homeros’daki Alybe ülkesi aynı yer olmalı? Üstelik Homeros Alybe için “gümüşün memleketi” diyerek bir de ipucu veriyor. Gümüş, demir ve bakır Doğu Karadeniz bölgesinde üretilen madenlerdir. Ksenophon da Khalyb’de yaşayan insanların madencilikle uğraştıklarını anlatmaktadır.

          Amasyalı Strabon (İ.Ö. 64 - İ.S. 21) “Alizon” adının bazen “Amazon” biçiminde yazıldığını ve bu halka bazen “Khallipid” adı verildiğini belirtiyor. “Alybe” adının ise bazen “Alope” ya da “Alobe” biçiminde yazıldığından söz ediyor. Strabon’a göre Ksenophon’un “Khalybes” dedigi halk kendi zamanındaki “Khaldai” halkı. Bu ülkede gümüş ve demir madenleri bulunuyor. Amisos’un (Samsun) doğusunda yaşayan bu halk ayrıca balıkçılıkla da geçiniyor.

“Alybe” ve “Khalyb” adlarının kökleri eski Anadolu dili Luvice’deki iki sözcükten gelmiş olabilir mi? Bunlar “tuz” ve “deniz” anlamlarına gelen “ali” ile “iskele” ve “kıyı” anlamlarına gelen “kala” sözcükleri. Buna dayanarak, bu sözcüklerin her ikisinin de birbirinden üç yüz yıl arayla anılan aynı yerin adına kök olduğu önerilebilir. Birincisini kullanan Homeros, hiç gitmediği ama deniz kıyısında olduğunu bildiği ülkenin “ali” sözcüğüne göre adlandırıldığını düşünüyor belki de. Ancak Ksenophon bu ülkeden geçmiş ve adını orada duydugu biçimiyle not etmiş.

Yunanlı Arkeolog Paris Papageorgiou; "ALYBE – HALİBİA; Eski Yunanca’da ALİBAS kelimesinden türemiştir" der. Ona göre bu kelimenin manâsı ise Değişime Uğramış Şarap = Sirke’dir.

Ya her iki söyleyiş biçimindeki diger hece olan “-b(e)”? Bu da belki yine Luvice’deki “aba”, “apa”, “ba”, “pa” biçimlerinde okunabilen ve “su” ya da “akarsu” anlamları taşıyan sözcüktür. Öyleyse Hellence “alybe” diye yazılan adın açılımı Luvice “ali-aba” ve “khalyb(e)” diye yazılan adın açılımı ise “kala-aba” olur  ki, bunlardan “akarsuların aktıgı deniz ülkesi” ve “akarsuları olan kıyı ülkesi” anlamları çıkar. Her iki anlam da Anadolu’nun Doğu Karadeniz coğrafyasına tamamen uymaktadır.

Alybe/Khalyb ülkesinin yerini tam olarak bilmedigimiz gibi, sınırları konusunda da herhangi bir bilgimiz yok. Ksenophon, Khalyb halkıyla önce Karadeniz kıyısından uzakta, anlaşıldığı kadarıyla Çoruh Nehri (Herpasos) ovasında karşılaşıldığını, daha sonra da kıyıya yakın bir yerde yeniden ortaya çıktıklarını yazıyor. Öyleyse Khalyb ülkesi maden yatakları olan geniş bir coğrafyayı kapsamaktadır. Strabon da bu ülke halkının Samsun’un doğusunda yaşadığını söyleyerek bu yargıyı destekliyor.

Alybe/Khalyb halkı maden yataklarını ellerinde tutmak için sınır boylarında düzenli ordular bulundurmuş olmalılar. Kaldı ki, Ksenephon Kalyb askerlerinin silâh ve giysilerini, savaş yöntemlerini ve savaşkan kişiliklerini ayrıntısıyla anlatırken böyle bir düzenli orduya işaret ediyor. Homeros da Troia Savaşı’nda (İ.Ö. 12. yüzyıl) “yardıma gelen ordular arasında Alybe/ Khalyb ülkesi orduları da bulunuyor.” demektedir.⁷

http://www.acnet.ge/catastrophes/III_2.htm

Diğer bir çalışmada “GÜNEY KARADENİZ HALKLARI”⁸ başlıklı makalede “Ksenophon’a göre, Karadeniz sahilinde yaşayan kavimler, Kholh’lar, Mossinoik’ler, mitolojik Amazonlar, Khalyb’ler yahut Halizon’lar ve Trakyalı adı ile andığı diğer bazı milletlerdir. Bunların adlarını, bazı şahıs isimleri ile birlikte kısmen burada kısmen Ek Lügatçe’de inceleyeceğiz.” diyerek, şöyle devam edilmektedir.

KHALYBES (HALİZONLAR), KHALDA(i) VE MOSYN(İ), MOSYNOEK(İ)

Strabon, Alazon, Halizon ve Amazon kelimelerinin kullanılışındaki kargaşadan bahseder. (XII.3.20.22) Herodot, Borysthenes (Dnieper) Irmağı’nın yakınında yaşayan Alazon İskitleri’nden söz eder. (IV.17) Homeros’ta, kelime Alizon (İlyada II) ve Halizon (a.e.V) şekillerinde geçer : “Ve Alizonlar, Odios ve Epistrophos’un kumandasındaydılar; onlar, gümüşün çıktığı, uzak Alybe’den gelmişlerdi.”

Strabon Alybe denen yerin, Kızılırmağın doğusunda olduğunu söyleyerek Halizon’ları, Küçük Asya’da yaşayan ve Yunanlı olmayan en önemli kavimlerden saydığı Khalyb’lerle birleştirir (XII.3.20; XV.5.23) ve eski Kahlyb’lerin kendi zamanında Amisos (Samsun) ile Trabzon arasında yaşayan Khaldai kavmi olduğunu iddia eder. (XII.3.19,28)

Ksenophon zamanında, kavimlerin en savaşçı olanı diye tarif ettiği Kahlyb’ler yine aynı bölgede yaşıyorlardı. (IV.6,7;V.5) Herodot, Khalyb’lerin Lydia kralı Kroesus idaresindeki milletlerden biri olduğunu yazar. (I.28)

Halizon, Khalyb ve Khald(ai) kavimlerinin adları, aşağıda görüleceği gibi, birbirine ve aynı zamanda Amazon adına çok benzemektedirler.

Halizon ((1) < Türkçe Kal-ı(g)-don “ebedi kıyafet; ebedi öz”) - Halizon ((2) < Türkçe Kal-ı(g)-don “çevik öz”)

Halizon(es) kelimesinde, Amazon adındaki ama “ana” yerine kalı “ebedi” kelimesi kaim olmuştur. Böylece (1) Hali-zon > Hali-zon < Türkçe Kalı-don “ebedi öz”: “kal-ı / kal-ık “gök, yukarı kat, sema; kalmış, kalan (ebedi)” ki kal- “kalmak” fiili ve -ık /-ıg ekinden oluşmuştur. Kelimenin bir diğer etimolojisi de yapılabilir :

(2) Hali-zon < Türkçe Kalı(g)don “çevik öz”, kelime anlamıyla, “sıçrayan (kişi)” (O. Türkçe kalı- “sıçramak”), ki bu anlam Homeros’un Amazon kraliçesi için kullandığı ‘çevik Myrina’ tâbirinin belki de kaynağını teşkil eder.⁸

Bir diğer etimolojik araştırma Türkçe kökenlere dayandırılan kelimelerin Kerkük ve Azerbaycan Türkleri atalarına da uzandığına belge teşkil etmektedir.⁹

Khalyb (< kerkük ve Azeri Türkçesi Kal-ıp “kalmış;ebedi”) : Khalyb kelimesinin bu yorumunda, normal Türkçede 3. şahıs geçmiş zaman partisipini oluşturan –mış ekine tekabül eden Kerkük ve Azerbaycan Türkçesindeki –ıp eki ile kal- fiilinden bir isim-sıfat oluşturulmuştur.

Khald(ai) (< Türkçe Kal-dı “kalan: ebedi”) : Khaldai kelimesi de Türkçe’dir : Khald(ai) < Khaldu < Türkçe kal-di, kelime anlamıyla, “kalmış olan, kalan; ebedi,” ki burada kal- fiilinden 3. şahıs tekil geçmiş zaman sıygası –dı ile bir sıfat-isim hali oluşmuştur.

Muhtemelen Kerkük ve Azeri Türkçesi’ni içeren Khalyb adı, ve aynı halk olan Khald’ların da Babil’de yaşamış Khaldu’lar veya Kalde’lilerle ilişkili olması gerektiği düşünülürse, bu halkları bugünün Kerkük ve Azerbaycan Türklerinin de ataları sayabiliriz.⁹

Diğer bir araştırmada : “Aynı şekilde tabletlerde okunan Luuiia [Luviya, Luvya ] Luuana, Lusa, Lusna , Lykia ve Kilykia adları da, Abhazya’da da krallık yapan ‘Lov-Luv-Lo-Lu-Li’ aileleriyle ilişkili olabilir. Fakat ‘Lo/Lov’ halkının asıl ülkesi ‘gümüş ülkesi’ olarak adlandırılan ‘Alybe-Alope-Alobe’dir.” denilmektedir.¹⁰

Tarihsel veriler aktarılırken bazı yazarların eski metinleri tahrif ettiklerini ve nasıl – neden sorularına cevap vermediklerini belirten Strabon açıklamalarına şöyle devam etmiştir. “Demetrios’un, kabullendiği diğer şeyler hoş görülemez; çünkü her ne kadar gümüş madenlerinin şimdi Khalybe’liler memleketinde olmadığı halde daha eski zamanlarda orada bulunabileceğini teslim ediyorsa da diğer hususu, yani onların demir madenleri kadar hem ünlü hem de kayda değer olduklarını teslim etmemektedir. Fakat şöyle sorulabilir, onların demir madenleri gibi ünlü olmasını ne önlemektedir? Veya demir bolluğu bir yeri ünlü yapabilir de gümüş bolluğu yapamaz mı?”¹¹

John Freely, “Türkiye’nin Karadeniz Kıyısı” adlı eserinde Ünye’deki demir madeni ocakları hakkında şunları söylemektedir.¹²

“Oinaion Kalesi'nin Hamilton tarafından ziyareti onun demir madenini keşfetmesini de söyledi. Bunu şöyle anlatır : İlk başarısız denemeden sonra Ünieh'e dönmeye hazırlandığım sırada getirdiği ormanda 3 - 4 siyah kulübe gördüm. Bunların demir ocağı olduğu söylendi. Bana bilgi veren, ayrıca yukarıdaki tepelerde de demir işleriyle uğraşanların olduğunu söyledi. Oinaion Kalesi'ni gördükten sonra, Niksar'a giden karayolunda diğer bir keşif yolculuğuna başladık.”

Charles Texier’in Küçük Asya’sında “Homeros’un Halizones adını verdiği Chalybeler, bu Mosynaikler’in üst tarafındaki memleketi işgal ederlerdi : «Odius ve Epistrophius, Alybé Halizonelarını, bu uzak memleketten gümüşün çıktığı yere sevk ediyorlardı. Bundan anlaşıldığına göre Gümüşhane’de simli kurşun madeni, yerin üzerindeydi ve antik dönemden beri işletiliyordu. Bugün Kürt adı verilenler, Taoques ve Carduques’dir.»¹³

Günümüz Ünye arazisinin jeokimyasal yorumunu yapan Maden Mühendisi Necati TÜYSÜZ’ün araştırma sonuçlarındaki Gümüş (Ag) ile ilgili ortaya çıkardıkları istatistikî rakamları aşağıda çizelge halinde veriyorum.¹⁴

Elementler arasındaki ilişki araştırılmış ve en iyi ilişki en yüksek korelasyonla Pb ile Zn arasında saptanmıştır (Çizelge 1). Benzer olarak Pb – Cd, Zn – Cd, As – Ag (Gümüş), As – Sb, Cu – Ag (Gümüş) ve Co – Ni arasında iyi ilişkiler saptanmıştır.

Çizelge 1 : Orijinal Verilere Ait Korelasyon Katsayıları

Çizelge II ise 11 değişkene ait özel istatistik verileri içermektedir. Yamukluk (skewness) katsayısından da anlaşılacağı gibi bütün dağılımlar pozitif yamukluk göstermektedir. Özellikle altın yüksek yamukluk arzeder.

Çizelge 2 : Temel İstatistik Parametreler (Ag ppm – Au ppb)

Regresyon analizi ile kayaç faktörünün neden olduğu element değerlerindeki değişimler giderildikten sonra geri kalan değerlerin Ana Bileşenler Analizi yapılmış ve sonuçlar Çizelge 3’te verilmiştir.

Çizelge 3 : Artık Değerlerin (Residuals) Ana Bileşenler Analizleri

Buna göre, orijinal değerlerin Ana Bileşenler Analizi ile değerlendirilmeleri sonucunda 1. ve 2. faktörlere bağlı cevherleşmelerde görülmeyen Altın artık değerlerle yapılan Ana Bileşenler Analizi’nde 0.3 ve 0.2 gibi önemli faktör değerleri (eigenvalue) ile bu cevherleşme fazları içerisinde yer almıştır (Gümüş ise 0.42 ve 0.04 faktör değerlerini haizdir).¹⁴

VIII. Beş Yıllık kalkınma Plânı verilerine göre Şubat 2000 itibarıyla Ordu – Ulubey – Akoluk Gümüş rezervlerinin 1.048.000 ton olduğu bilinmektedir.¹⁵

Korgan‘da Tatarcık Köyü sınırları içersinde bulunan ve günümüzde yine maden ormanı adı ile anılan mıntıkada, yine Korgan‘ın bazı yaylalarında özellikle Yalman civarında demir cüruflarının, işletilmiş maden yataklarının izlerinin bulunması, Kalip’lerin ve Mitridat’ların bu yerlerde M.Ö. 12 yy‘da yaşadıklarını göstermektedir. Kalip’ler ve Mitridat’lar en kuvvetli çağlarında demir madenleri ile ilgiliydiler.¹⁶

Ordu’nun 61 km güneyinde olan Çambaşı yaylasında Kalipler’e ait olduğu tahmin edilen metruk demir madenleri bulunmaktadır.¹⁷

Diğer bir maden ve metalürji araştırmasında¹⁸ “Çarşamba – Ünye Sahil Kumlarından Demir Kazanma Olanakları” üzerinde Serap AKIN, Oktay YALGIN ve Mehmet KAYADELEN’in bulguları ışığında şu veriler elde olunmuştur.

M.T.A. Enstitüsü tarafından sahilden 10 – 15 m uzakta, sahile paralel bir hat boyunca 2 km uzunluğundaki bir plâj işletilebilecek minimum rezerve sahip olabileceği düşünülerek birer kompozit numune elde edilmiştir. Konsantrede yeterli Fe (Demir) kazanılmasına karşılık TiO2 % 5.90 gibi bir değer de olmaktadır. Araştırmada ilk dört manyetik konsantrenin ekonomik sınır içine alınabileceği gösterilmektedir.

Doğu Karadeniz sahil kumlarından demir kazanma olanağı önemini yitirmemektedir. Türkiye’de son fiyatlara göre elektrik enerjisi ve kok fiyatı baz alınırsa kalkınmakta olan bir ülke olarak Türkiye’nin demir cevheri ihtiyacının yurtiçi kaynaklarından karşılanabilmesi için bu cins yatakların değerlendirilmesi yoluna gidilebileceği anlaşılmaktadır. Sahil şeridi boyunca büyük miktarlarda birikmiş ve deniz hareketleri nedeniyle doğal olarak biraz zenginleşmiş kumlar, karada ve deniz içinde uzanmaktadırlar.

Doğu Karadeniz plaserlerinin rezerv ve tenör durumlarını sıhhatli olarak saptamak için elde henüz yeterince veriler yoktur. Bununla beraber arazi gözlemleri, mevcut kimyasal ve teknolojik veriler, jeofizik anomaliler ve sahanın jeolojik – jeomorfolojik durumları göz önüne alındığında ekonomik olabileceği gerçeği ortaya çıkmaktadır.¹⁸

         Trabzon Vilâyeti Salnameleri’nde¹⁹ Canik Sancağı Madenleri’yle alâkalı bölümler incelenecek olursa “Kezalik Ünye'nin Çakalu karyesinde Simli Kurşun madeni olup, müceddiden zuhûr etmiş ve servet-i tabiiyesi vasat halde bulunmuştur. (Cilt 13, sh. 329 – 333 ve Cilt 14, sh. 339)

         Basma Kigork'un Ünye'de Bulduğu Gümüş Madeni

        Osmanlı teb'asından Basma Kigork adlı madenci, Canik ve Tokat yöresinde bulduğu madenler ile ismini bize duyurmaktadır. Ünye ve Fatsa civarında da araştırmalar yapan Basma Kigork, Mayıs 1856 yılında Ünye'de bulduğu gümüş madeni için işletme izni istemiştir. Hazine-i Hassa Nezareti Kasım 1856'da Basmaoğlu Kigork'un bulduğu gümüşlü kurşun madeni imtiyazının kendisine verilmesi isteğine verilecek cevap nasıl olacağını sormaktadır. Daha sonra Canik Sancağı'nda Ünye ve Fatsa Kazâları'nda Basmaoğlu Kigork'un bulduğu gümüş ve kurşun madenlerinin 20 sene müddetçe işletmesi için kendisine emr-i âli verilmesine karar vermiştir.²⁴

Mehmed Neşet Bey'in Uhdesine Verilecek Olan Gümüş ve Kurşunla Karışık Çinko

Trabzon Vilâyeti dahilinde Samsun Sancağı'nın Ünye Kazâsı'nda Çoraki, Çotalı, Başköy ve Keş Köyleri'nde bulunan ve Abdullah Beyzâde Mehmed Neşet Bey uhdesine verilecek olan gümüş ve kurşunla karışık çinko madeninin ihale ferman-ı âlisine alınacak 12 madde ve bir de hususî madde ile toplam on üç madde hazırlanmış, daha sonra ise yapılan ilâvelerle mukavelenâmesinin madde sayısı on yediye çıkarılmıştır. Maadin ve Fenni Heyeti'nden mazbata ile ifade kılındığı gibi zikri geçen ruhsatnâme üzerine nizâmiye müddeti içinde verilen örnek, tahvil ettirilerek tonilâtoda 427 buçuk kilo kurşun ve 300 gram gümüş ve yüzde 41 ve23 kesir çinkoyu hâvi olduğu anlaşılmıştır.²⁴

Çinko ile karışık gümüşlü kurşun madeninin sahipli arazide 25 Ağustos 1895 tarihinde eline verilen bir araştırma ruhsatnâmesiyle Hacı Fehim Efendi tarafından meydana çıkarılmıştır. Madenin kararlaştırılmış şartları ve 99 sene müddetle Abdullah Beyzâde Mehmed Neşet Bey uhdesine ihalesi görüşüldüğüne dair Şurayı Devlet Tanzimat Dairesi'nde kaleme alınıp, Mülkiye Dairesi'nden tasdik ve Meclis-i Mahsus-ı Vükelâ'dan zeyl olunan mazbata lefleriyle beraber arz ve takdim olunarak padişahın fermanın çıkması için padişaha sunulmuştur.²⁴

Son olarak Ordu ve ilçelerinin maden zenginliği açısından elde olunan son verilerine bakalım :²⁰ “Doğu Karadeniz Bölgesi'nin ekonomik ve sosyal yönden en geri kalmış illeri arasında yer alan Ordu'nun yeraltı kaynakları bakımından oldukça zengin olduğu, altın, bakır, linyit, çinko, bentonit, demir, mermer gibi madenlerin il genelinde bol miktarda bulunduğu ortaya çıktı.

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı'ndan edinilen bilgilere göre, Japonlar'la yapılan işbirliği doğrultusunda uzaydan uydu vasıtasıyla Karadeniz Bölgesi'nin maden haritası çıkarıldı. Uydu fotoğraflarına göre Ordu'da bilinen madenler olan bakır, çinko, bentonit dışında altın, gümüş, demir, kaolen ve mermer yatakları bulunduğu ortaya çıktı. Edinilen bilgilere göre, Ünye'nin Kumarlı mevkii ile Ulubey İlçesi'nin Akoluk ve Sayaca bölgelerinde altın yatakları bulunduğu belirlendi. Ünye-Kumarlı mevkiindekinde 1 ton kapasiteli altın bulunduğu tespit edildi. Çambaşı Yaylası Fundacık mevkiinde 750 bin ton demir, Ünye-Kumarlı sahasında 107 ton gümüş olduğu ortaya çıktı.²⁰

Anthony Bryer ve David Winfield, “The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos” adlı eserinin OINAION AND THE DISTRICT OF CHALYBIA adlı bölümünde “Oinaion, önemini gemi inşa sanayiine (ilk defa onikinci yüzyılda telâffuz edilmiştir).²¹ Güney’e doğru dağın yaklaşık 70 km ötesindeki Neokaisareia’ya olan geçidine ve antik çağdan XIX. yüzyıla kadar muhtemelen bu bölgeye adını veren demir işçileri ile meşhur olan ή Xαλυβία bölgesine borçludur.²²

Chalybia, genelde, Thermodon (Terme Irmağı) Nehri ile Jason (Yason) Burnu arasında bulunan – yaklaşık 70 km genişliğinde ve 30 km derinliğinde bir alan - Pontus Dağları’nın Kuzey eteklerinde olarak tanımlanmaktadır.”²³ demektedir.

Belgeler Işığında Varılan Sonuç :

·        Alybē (Alübe), sahilde Karadeniz kıyısında bir yerleşim birimidir.

·        Hellence “alybe” diye yazılan adın açılımı Luvice “ali-aba” ve “khalyb(e)” diye yazılan adın
                   açılımı ise “kala-aba” olur  ki, bunlardan “akarsuların aktıgı deniz ülkesi” ve “akarsuları olan
                   kıyı ülkesi” anlamları çıkar.

·        Alybe, Alizonlar’ın başkentidir.

·        Khalyb ülkesi maden yatakları olan geniş bir coğrafyayı kapsamaktadır.

·        Strabon Khalyb halkının Samsun’un doğusunda yaşadığını teyit etmektedir.

·        Halizones kavmi Odios ve Epistrophos tarafından gümüşün çıktığı Alybē’den çok uzaklara
    götürülmüşlerdir.

·        Karada madenler vardır, daha eski devirlerde gümüş madenleri de olduğu halde bugün bol
    demir madenleri yanında az miktarda da olsa gümüş madenleri kalmıştır.

·        Homer’in Halizonyalı olarak tanıttığı Anadolu’nun en usta demircileri gümüşü kullanan
    Kalibler’di. Bu kavme HALİP denirdi. Kalibler, demircilikte ustalıklarıyla tanınmışlardır.
    Çeliği de onlar bulmuşlardı.

·        Bu itibarla Homeros’un Gümüş Yurdu Alybē’si ÜNYE’dir.

İşte BURADA DURMAK LÂZIM..
ÇÜNKÜ ALYBĒ, Şirin İlçemiz ÜNYE !!!

Belgeler ışığında Homeros’un Alybē’sini, araştırmacıların emek ve katkılarıyla bezeyerek hemşehrilerime armağan etmiş oldum. Belge bulunduğunda bilgi susar.. aksine belge ortaya konulmadıkça bu bilgiler ışığında Alybē, Ünye olarak tarihte olması gereken yerini almaya devam edecektir.

KAYNAKÇA

¹ HOMEROS – İLYADA (Destan) - Can Yayınları Ltd. Şti., 18. Basım 2004, 589 sh., Eski Yunanca aslından çevirenler : Azra ERHAT / A. Kadir.

² http://www.web-books.com/Classics/Poetry/Homer_Iliad/Homer_IliadC2P6.htm

³ http://www.angelfire.com/co2/hakan19/unye.htm

⁴ Şirin Ünye Gazetesi – Yıl : 46, Sayı : 3278, 11.10.2006, sh. 3.

⁵ http://www.geocities.com/girasunnet/giresuntarihi.html Giresun’un Yerli Halkı Lâzlar.

⁶ http://www.persembe-meb.gov.tr/default.asp?git=5&link=1 Perşembe İlçe Millî Eğitim Müdürlüğü.

⁷ http://www.sirtcantam.com/sirtcantam/yazar_det.asp?idx=58&idxd=7 Sinan KILIÇ - Homeros’un Karadenizi...

⁸ http://www.forumuz.biz/turk_dilinin_bes_bin_yili-48223t.html - GÜNEY KARADENİZ HALKLARI.

⁹ http://www.forumuz.biz/turk_dilinin_bes_bin_yili-48223t.html

¹⁰ http://www.kafkasfederasyonu.org/v1/index.php?goster=nart&id=222

¹¹ STRABON – Coğrafya (Geographika), Kitap XII, Bölüm I – II – III, İngilizce’den Çeviren : Adnan PEKMAN, İst. Edb. Fak. Basımevi, 1969, İ.Ü. Edb. Fak. Yay. No. : 1437.

¹² John FREELY - The Redhouse Guide to THE BLACK SEA COAST of TURKEY - TÜRKİYE UYGARLIKLAR REHBERİ – 2 / MARMARA ETRAFINDA - KARADENİZ KIYISI (YKY - 1748, 2. Cilt, 10. Bölüm, 3. Baskı, 179 sh. 2004/İst.).

¹³ TEXIER, Charles – Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi (Asie Mineure), 3. Cilt, Sh. 149 – 150, Ankara 2002.

¹⁴ Ordu – Ünye – Fatsa – Aybastı Yöresindeki Altın Aramalarına Çok Değişkenli İstatistik Yöntemlerinin Uygulanması ve Jeokimyasal Yorumu – Türkiye Jeoloji Bülteni, Ağustos 1992, Cilt 35, Sayı : 2, Sayfa : 141 – 146.

¹⁵ http://ekutup.dpt.gov.tr/madencil/metalmad/oik634.pdf Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı – DPT : 2623 – ÖİK : 634 – Kaynak : MTA, 1993; DPT 1993.

¹⁶ http://tr.wikipedia.org/wiki/Korgan,_Ordu

¹⁷ http://www.kenthaber.com/IlDetay.aspx?ID=210 Kent Haber – Ordu Gezgin Gözüyle – 03.02.2003.

¹⁸ Çarşamba – Ünye Sahil Kumlarından Demir Kazanma Olanakları – Serap AKIN, Oktay YALGIN, Mehmet KAYADELEN – Türkiye Madencilik Bilimsel ve Teknik 4. Kongresi, 19 – 22 Şubat 1975/Ankara, Maden Mühendisleri Odası Yayınları, Sh. 463 – 505.

¹⁹ Trabzon Vilâyeti Salnâmeleri – Ünye Kazası / Canik Sancağı Madenleri, 1888 – 1892 / Cilt 13 – 14, Temmuz 2002 – Mayıs 2005, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı yayınları, sh. 329 – 333 / 339.

²⁰ http://www.ordulum.com/haber.php?f_id=563&f_k=Ordu&b=0 Ordu Yerel Haberleri.

²¹ Idrisi, ed. Jaubert, 393; ed. Nedkov, 96 – 97, and note 298 on p. 146 Cf. Makarios (1658), II, 435.

²² Apollonius Rhodius. Argonautica, Book II, lines 1001 – 8; and Theophilus, ed. Dodwell, pp. XIII and 162, s.v. “Calibs” For a discussion of the name, see Magie, Roman Rule, I, 179; II, 1068 – 69.

²³ The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos - Yazar : Anthony Bryer and David Winfield - OINAION AND THE DISTRICT OF CHALYBIA.

²⁴ DOĞAN, Osman - Tarih Boyunca Ünye, sh. 198 - 199, Ünye Belediyesi Kültür Yayınları 3, Samsun, 2003, 514 sh.