Makale : M. Ufuk MİSTEPE
(Araştırmacı - Orman Endüstri Yüksek Mühendisi)
(Bu sayfa en son 26 Aralık 2009 tarihinde güncellenmiştir.)

Çömlekçi Başustası (Daşçı İsiin) Hüseyin MİSTEPE

            Değerli Ünyeliler,

            Takvimler duyguları geçmişe bağlayan bir vesile olmakla beraber, bizleri de mâzinin unutulmaz güzelliklerinde yaşatacak olan anılarımızdır. Dün gece gördüğüm bir rüya da beni geçmişimin büyüsüne taşıdı.. hüzünlendim ve sıcağı sıcağına bunu makaleye dönüştüreyim ve duygularımı sizlerle paylaşayım istedim.

            Konu bazı genç kardeşlerimiz için ilginç olabilir.. meslek olarak nostaljinin buğularında kalan ÇÖMLEKÇİLİK zenaatından bahsedeceğim bugün.

90 yılın ardından sessizce bu dünyadan ebedî istirahatgâhına göç etti. Dört zanaatın ustası iken
Ünye medyası adını bile anmadı yokluğunda. İbret olsun diye mezar taşına Doğum Yeri : ÜNYE yazılmadı!

Fotoğraflar : Selma TUZCUOĞLU - Karşıyaka Mezarlığı / Ankara, 2009.

            Babam bu zenaatın yaşayan bir san'atçısı.. rüyamda gördüm 1919 Ünye doğumlu babamı. Ünye'de fındık bahçemizde dolaşıyordum, sulu ve tatlı armutları tadımsayıp, birkaç fındığı da dalından silkeleyerek yere düşürmüştüm. Bir tanesini elime almıştım. Önümde babamla birlikte 1960'lı yıllarda yaptığımız Orta Mahalle’deki Dereağzı’nda bulunan çömlek fırınının harabesi duruyordu ve gözlerim sulanır gibi olmuştu o an. Eskiyi anımsamıştım.. ve babamı gördüm, Ermenilerden bize devlet aracılığıyla intikal eden evin arka cephesinden güler yüzle yanıma doğru geliyordu. Ayakları sekmiyordu.. çok etkilenmiş ve sevinmiştim. Oysa şu an babam koltuk değnekleriyle evi içerisinde bile zor yürümekte!

Daşçı İsiin Usta, Eşi Terzi Seniha MİSTEPE (Külünk) ve Oğlu M. Ufuk MİSTEPE
   
Fotoğraf : M. Ufuk MİSTEPE - 19.11.2006 / Keçiören - Ankara

            Hey gidi Koca Daşçı İsiin Usta Hey!!!

            Çapulacılık, Marangozluk, Taşçılık ve Çömlekçilik.. her dört meslekte de ustaydı babam. Dahası bir mucitti. Bu makalemde onunla yaşadığım ÇÖMLEKÇİLİKle ilgili anılarımı sizlerle paylaşmayı düşledim.

Daşçı İsiin Çapulacılık Yıllarında

Ekrem Çayırezmez'in İşyeri

            Ünye'de Ermeniler'in göçünden sonra yetiştirdikleri çıraklar ve Borçka'dan Ellibeşler'in getirdiği ustalar ve Büyük Usta Şükrü Ellibeş’in babası Ahmet Usta vasıtasıyla çömlekçilik zenaatı hayli revaç gören meslek haline gelmişti 1970'li yıllara kadar. Babamın ifadesine göre Ünye’de 19 Çömlek Fabrikası (İmalâthanesi) vardı. Bir de babamın görmediği ama bana aktardığı bilgiden Nüfus Müdürü Galip Keşaplı’nın Keşaplı Sokak’taki evinin karşısındaki bahçelerinde Rumlar’ın çömlek imalâthaneleri olduğunu öğrenmiş bulunmaktayım. Ayrıca http://unyezile.net/comlek.htm adresinde Çömlekçilik San’atı’nın detaylarını siz hemşehrilerime aktarmaya çalıştım.

            Plâstik sanayiinin yaygınlaşması ve bu zenaatla ilgilenen çırakların zor bulunması neticesinde zamanımızda yok olmak üzere bulunan bir mesleğe dönüşüverdi Ünye'de çömlekçilik. Bazen ustalar yanında çalıştı babam, bazen farklı çömlek fırınlarında usta olarak, bazen kendi çalıştırdığı fabrikalarda başusta ve bazen de bahçemizde yaptığı 3 ayrı çömlek fırınında...

            Ellibeşler'in Burunucu’ndaki apartmanlarının karşısında 1960'lı yıllarda deniz kenarında faaliyet gösteren çömlek fırınında çalışmakta iken bir hafta sonu anneannemlere gidiyorduk annemle birlikte. Babamın yanına koştum,, ilkokula başlamamıştım henüz. Babam sol kolunu suya sokup çıkarıyor ve yürekten ah ederek inliyordu acıdan! Yanına vardığımda derisinin tamamen yandığını görüp korkmuştum. Büyük turşu küplerinin içini ziftle kaplamakta iken zift dolu teneke kaynamakta iken koluna devrilivermiş ve kolu dirseğinin az yukarısına dek tamamen yanarak derisi haşlanmıştı ve derileri sarkıyordu. Tedavisi aylarca ve derisi cımbızla sıyrılarak bir pansumancıyla evde sürdürülmüştü. Zamanla iz kalmadı.. tamamıyla iyileşti!.. Babam bu fırında merak etmek suretiyle küçükken tezgâh başına geçmiş ve usta eğitimi almaksızın kendi kendine çömlekçilik san’atını öğrenmişti.

Borçkalı Ahmet/Şükrü Ellibeş'lerin
Çömlek Fabrikası ve Fırını/Burunucu Mahallesi

Elden Ele Pişmemiş Çömleklerin Fırına Üstten Doldurulması

            İki dönümlük fındık bahçemizde kendi yaptığı tuğlalar ve ateş tuğlalarıyla çömlek fırını inşa ediyorduk yaz mevsiminde. Ağustos ayıydı ve arkadaşlarım denize gider, balık tutar, top oynar, eğlenirken ben bitmez bir tempodaki çalışmanın verdiği bıkkınlıkla çok elim saatler geçirirdim.

1. Ada Bakkaliyesi Bahri Çiçek'in Çömlek Atölyesi, 2. Küçük Fırın,
3. Büyük Fırın, 4. Parmaksız İsiyn Usta Evi, 5. Tillâ Çay Bahçesi, 6. Sarıkaya, 7. Üç Çeşmelere İnen Merdiven, 8. Bekir Usta Yalısı.

Ünye Yerel Tarih Grubu Fotoğraf Arşivi

            Çünkü oynamaya vakit ayıramazdı babam bana. Elemana ihtiyacı vardı ve en ekonomik olanı da bendim. Ablalarım da bazen bana acır, yerime geçerlerdi yardım etmek için... Nasıl fırlayıp denize koştuğumu bir bilseniz afacanlığımda!..

Çömlekçi Ustası Faruk YILDIZ İkinci İşyerinde
Kardeşi Haluk YILDIZ ile Çömlekçilik Tarihi'ne Damgasını Vurdu.

Fotoğraf : M. Ufuk MİSTEPE - 23.12.2009 Niksar Caddesi / Ünye

            Evde çömlek tezgâhında yapardı muhtelif çömlekleri babam. Testiler, saksılar, düdükler, pis su boruları, baca tepeliği, kiremitler, saksı altlıkları, sürahiler, vazolar, çaydanlıklar, kumbaralar, ibrikler, güveç çanakları, soba boruları vb.

            Makalenin girişindeki fotoğrafta evimizin zemin katındaki tezgâhını görmektesiniz. İlkokula gitmezden önce 1961 yılında bu tezgâhın ayakla vurularak çevrilen ahşap dairesel tabanına oturur ve döndürmek suretiyle oyun oynardım. Bir gün dönme olayını fazla kaçırmışım ki midem bulanmaya ve başım dönmeye başlamıştı. Akşama dek kendime gelememiştim.

            Evde kurutulurdu.. ama sıcak Kıble rüzgârı esmeyiversin.. her yeri kapatırdık, yoksa çatlardı pişirilmemiş çömlekler daha kurumadan! Koltuk altıma, ellerime alırdım çömlekleri ve taşırdım fırına evimizin alt katından.. dolmak bilmezdi.. ama dolmuştu nihayet ve yıkanmak için 250 m ilerimizdeki denize koşar, yorgunluğumu atardım.

İlyas Oğlu Ahmet'in Fırını

            Fırın hiç söndürülmeksizin 5 - 7 gün tütsü ateşinde yakılırdı odun desteğinde.. nöbetleşe beklerdik fırının başında.. sürekli odunla beslerdik (bazen de fındık dalları, çalı çırpıyla). Gözetleme deliklerinden ateşin kıvamını izler ve ona göre ateşe yön verirdik. Tütsünün bitimine karar verip 8. gün bir günlüğüne fayraba geçerdik. Bir gün de soğumasını beklerdik fırının ve 9 günde pişirme operasyonu sona ererdi.

Hüseyin MİSTEPE, mermer kabri teslim alındığı gün ailesinin dualarına mazhar olurken.

Fotoğraf : M. Ufuk MİSTEPE - Karşıyaka Mezarlığı / Ankara - 22.07.2009

            Bahçede yalnız kalmaktan korkardım geceleri.. çocuktum! Bazen uykuya dalardım fındık dibinde ve ateş sönerdi. Babam gelir ve nöbeti devralırdı. Zor bi zenaat çömlekçilik.. tümüyle alın teri. Annem de terziydi ve 4 çocuk da alın teriyle büyütüldüler (Allah C.C. razı olsun onlardan).

            Önce fırın altından doldurulmaya başlanır ve zamanla üst ağzından doldurulmaya devam edilerek, dolunca ağızdan dışarı çıkılırdı. Pişme ardından çatlayan çömlek küplerini çamurla sıvar, ağzını kapatır ve içi hava dolu halde üzerine binerek ve asılarak denizde yüzerdik çocukluğumuzda...

Hüseyin, M. Ufuk ve Seniha Mistepe

            İlyasoğlu Ahmet’in Fırını’nın 8 m yukarısında büyük fırın ve onun da 10 m yukarısında imalâthane vardı ve orada çömleklerin üzerine bazen sır yapılırdı. Yani pişen çömlekler ikinci kez pişirilmek üzere boraks sıvısına batırılarak sırlanırdı. Üzerine de renkli boyalar sürülürdü. Ben tanesini 5 krş'tan boyardım zevkle. Kömüş (manda) boynuzlarının ucuna kaz teleği geçirilerek yapılan boya akıtmaçları vasıtasıyla çömlek tezgâhında döndürülen pişmiş çömleklere muhtelif renkler akıtılmak suretiyle desenler verirdik.

Adil ve Haydar DİLEK Ustalar'ın Çömlek Fırını.
Keşaplı Sokağa paralel Dere Ağzı mevkiinde Mistepe'ye komşudur.

Ünye Yerel Tarih Grubu Fotoğraf Arşivi

            Ünye – Samsun karayolunda kaldırımlara dizerdik çömlekleri kamyonlarla nakletmek üzere ama Belediye Zabıtası gelir, kaldırın bunları diye tembihlerdi. Başka alternatifimiz de yoktu kaldırımda istiflemenin dışında.

            Faruk ve Haluk Yıldız kardeşlerin çömlek fabrikasında ustalık yapardı babam 1966 yılında. Ortaokul I. sınıfa başlayacaktım ve Matematik Öğretmeni olarak ilk tayini Sivas/Gemerek’e çıkan ablamla birlikte gidecektim gurbete ilk kez. Babamın tezgâhta çömlek yaparken ellerini öpmüş ve vedalaşmıştım. Koca Taşçı İsiin, Çömlekçi Başustası Hüseyin MİSTEPE ağlıyordu ve babamı ilk kez görmüştüm ağlarken.. duygulanmıştım.. demek beni seviyordu!...

Hüseyin MİSTEPE'nin naaşı Karşıyaka Mezarlığı'nda Cuma Namazı'nı müteakip 26.06.2009'da defnedildi.

Fotoğraf : Mete SARIHAN - 26.06.2009 Cuma Namazı Öncesi, Karşıyaka Mezarlığı / Ankara.

            Babam tezgâhın birinde testi, küp ya da hanıştıra yapar ve bittiğinde çelik telle çömleğin altından çamuru kesiverir, tezgâhla yapışmasını önlerdi. Küçük saksı ve testileri ben alır, tereklere taşırdım.. büyüklerini de yaşça büyük çıraklar ve çamurdan topaç yapanlar götürürdü. Çamur yaş ve cıvık olduğundan, eğer dengeli tutmazsanız çömleği ezip şeklini deforme etmeniz ya da devirmeniz işten bile değildi! Babam çok titiz ve asabiydi.. o zaman 100 m rekorunu kırardık açık havada.. siniri geçinceye kadar! :)))

            Çok çalışkandı ve işyeri tertemizdi.. sevmezdi pis ve kirli ortamı. Herkesten daha fazla imal ederdi ve çok da düzgün yapardı. İmalâthanenin alt katında çamur yalakları ve çamurların silindirlerden geçirildiği alanlar yer alırdı. Taşlar üzerinde kumlanmış zeminde ayakla ezmek suretiyle çamurlar rulo haline getirilirdi. Sonra da silindirlerde ezilmek suretiyle hem plâstikleştirilir hem de içerisindeki sert materyaller ezilerek uzaklaştırılması sağlanırdı.

            Gecenin ıssızlığında fırın içerisinden kızıl ateşin gözetleme pencerelerinden dışarı çıkması akabinde pişen çömleklerin de kırmızılaştığını fark edersiniz içeride ve 4 – 7 günlük tüsüyü takiben fayraba geçirilen fırının bu kızıl dansını görmenizi isterdim. Pişen yöndeki pencereler tuğla ile kapatılıp hava almaması için çamurla sıvanır ve hepsi kapatıldığında artık ateşlemeye son verilirdi. Soğumaya terk edilirdi fırın. Bir gün sonra boşaltma ânında sanki bir kupkuru saunaya girmişçesine pişmiş toprak kokusunda bir havayı teneffüs ederdiniz.

http://www.mahzenonline.com/galeri.html

            Sırlanmış dört köşe saksıların renk cümbüşü görmeye değerdi. Beyaz renkten yeşilli, allısına, sarısından mavisine akan pastel sarhoşluğunda kıyamazdım onların satılmasına ve en güzellerini ayırırdım. Ne yazık ki şu an bir tane dahi yok evimde!!! Çocuktuk ve sanat eserlerinin kaybolmasına göz yummuştuk. Kalan birkaç parça eserini Ünye Belgeselleri külliyâtım ile birlikte Ünye Müzesi'ne hediye etmeyi düşünüyorum.

Hüseyin MİSTEPE'nin Karşıyaka Mezarlığı'ndaki Kabri - Ada No. D/16, Parsel No. 573

Fotoğraflar : Selma TUZCUOĞLU - M. Ufuk MİSTEPE / Karşıyaka Mezarlığı 28.06.2009 Pazar Ankara

            Oysa o güzelim kabartma işlemeli saksıları alçıdan kalıplarda yapardı ve dünyada benzeri yoktu.. babama özel bir imalât türüydü. Kalıpları da kendi hazırlamıştı aylarca uğraşarak ve döküm üzerine de hayli ihtisaslaşmıştı.

Çömlekçi Başustası Daşcı İsiyn'in Özel İmalâtı Kıyma, Çökelek ve Yağ Kapları

Fotoğraf : M. Ufuk MİSTEPE - 08.06.2008 İzmir / Egekent

            Madencilerin ve kuyumcuların döküm potalarından en az 5 kat daha kaliteli ve uzun ömürlü potaları yapabilmişti. Yağlı Tebeşir’le, terzilerin kullandıkları Terzi Sabunları’nı da imal etmenin yöntemlerini bulmuştu. Çömlekçilik zenaatını bir san’ata dönüştürebilme yeteneğindeydi ve deneyimleri seramiğe geçişi zorluyordu özel becerisinde …

Pişmemiş Saksıların Kurutulmaya Bırakılması ve Çamura Usta Ellerde Şekil Verilmesi.
      

            İşte bir takvimin nostaljisinde ve bir rüyanın esintisinde uzanıverdiğim anılarımın yaşanan bir Ünye silûeti.

            Esenlikle kalınız hemşehrilerim...

                                                                     Daşçı İsiin’in Oğlu Ufuk

Kaynakça

1. Hüseyin MİSTEPE ile yapılan röportaj alıntıları ve gördüğüm bir rüyâ.

Ünye Belediyesi Kültür Yayınları CD - 1