tarih1

ANA SAYFA
(Bu sayfa en son 30 Nisan 2006 tarihinde güncellenmiştir.)

ZİLE
TARİHİ 1

Araştırma : Arif KILIÇ
(Zile Müftüsü)

Foto Yıldız Kemalettin Aydın Arşivi
Gönderen : Bekir ALTINDAL

(ÇAĞILTI Aylık Kültür ve Sanat Dergisi'nin
Cilt 1, Sayı 2, Mayıs 1961 ve Yıl II, Sayı 15, Aralık 1962 nüshaları arasında yayımlandı.)

Hüvel Bâki Değerli Âlim Müfti-i Belde Hacı Ârif KILIÇ

Gönderen : Udî Bekir AKSOY

Çağıltı Dergisi'nin ilk sayısından son sayısına kadar Çağıltı ailesinin arasında gördüğümüz Arif KILIÇ imzası yok artık dergimizde.

Her sosyal atılımı, her iyi kuruluşu, her faydalı işi destekleyen, ilerlemiş yaşına ve hastalığına rağmen maddî ve manevî yardımlarını esirgemeyen Arif KILIÇ'ın yazılarını göremeyeceğiz bir daha.

Öyle sanıyoruz ki aradan bunca sene geçmesine rağmen - zaten en büyük emellerinden biri olduğunu bildiğimiz - Zile Tarihi'ni kaldığı yerden devam ettirecek ve zamanın emelleri etkilemediğini ispatlamış olacaktı.

Zile'nin yetiştirip yitirdiği büyük kişi 1903 tarihinde Zile'de doğdu. Babası Zile'nin yetiştirdiği büyük din adamlarındandır. Annesi tarafından Zile'de türbesi bulunan İslâm evliyâlarından Beyazıd-ı Bestami'ye akrabadır. Sekiz yaşında Kur'an Mektebi'ne gitmiş, küçük yaşta babasının ölümü üzerine yetim kalmış, on beş yaşında bir kaza sonucu ayağı sakatlanmış ve bu sakatlığın acısını hayatının sonuna kadar hiç kimseye sezdirmeden çekmiştir. Ayağının sakatlanmasını kendisi için bir nimet ve fırsat olarak kabul eder, kendisini bu sayede ilme ve kitaplara verdiğini belirterek bu günki Arif KILIÇ olmasındaki rolü açıklar ve bununla iftihar ederdi.

I. Dünya ve İstiklâl Savaşları'nda devamlı Zile'de olduğu için burada olan olayları çok yakından bilir ve en doğru güvenilir kaynak olduğunu herkes kabul ederdi. Bu nedenle her sohbetinde Zile Tarihi'nin bu dönemini anlatmasını dilerdik içimizden.

1926 yılında Zile kütüphane memuru değil, kütüphanenin devamlı bir okuyucusu haline gelmiştir. Bu konu açıldığında kültürüne kütüphane memurluğunun büyük katkısı olduğunu belirtmekten zevk duyardı.

Eski Kaymakamlık Binası ve Saat Kulesi

Zile Belediyesi Fotoğraf Arşivi

1933 yılında birkaç çekemeyen Zileli'nin iftirasına uğramış, Çorum Cezaevi'ne gönderilmiştir. Mahkeme sonucu beraat etmiş, ne var ki kütüphaneye tekrar atanması on yıl sonra olmuştur. 1943 yılında tekrar kütüphanesine ve kitaplarına kavuşan değerli kişi 1953 yılında Zile Müftülüğü'ne atanmış, emekli olduğu 1972 yılına kadar bu görevi hakkıyla yerine getirmiştir.

Herkesçe çok iyi olarak tanınan, sevilen ve saygı duyulan bir kişi olduğu için Zileliler'in karşısına birçok kurumun ya başkanı ya yöneticisi olarak çıkarılmış, kendisinden bu konuda faydalanılmıştır.

Edebiyata ve sanata yakın ilgisi bulunan, özellikle tasavvuf ve divan edebiyatını iyi bilen Arif KILIÇ Zile'yi her yönüyle tanıyan birisi olarak daha önce belirttiğimiz gibi Zile Tarihi'ni yazmaya ve Çağıltı'da yayımlamaya başlamış; ne yazık ki Çağıltı'nın yayınının durması sonucu O da incelemelerini bir müddet için durdurmuştur. Daha sonra bu konu ile tekrar ilgilenmiş ve Zile Tarihi'nin dokümanlarını hazırlamıştır. 1973 yılında ölümü sonucu bu dokümanlar oğlu Galip KILIÇ'ın eline geçmiştir.

Ondan babasının emellerinden birini ölümünden sonra gerçekleştirmesini ve Zile Tarihi manşetini yine KILIÇ imzası ile yayımlamasını isteriz.

Hüvel Bâki Değerli Âlim Müfti-i Belde Hacı Ârif KILIÇ

Gönderen : Udî Bekir AKSOY

Bundan önceki ÇAĞILTI Dergisi'nin 1. sayısında çıkan yazımda kasabamızın yetiştirdiği âlimlerden MUHARREM EFENDİ ile ZİLE'li Âlimler seri yazıma başlamıştım. Bundan sonraki yazılarımda da ayni zatın eserlerinden, şerefli ailesinden, bu aileden yetişen diğer yüksek insanlardan konumu devam ettireceğimi bildirmiştim.

Zaman zaman bazı vatandaşlarımın ZİLE TARİHİ'nin yazılmasını arzulamaları evvelki konumun devamını şimdilik sonraya bıraktırdı.Çok sevdiğim vatandaşlarımın bu arzusunu yerine getirmek için bu sayıdan itibaren Zile'nin genel tarihi hakkında bildiklerimi ve bazı tarihî vesikalardan edindiğim bilgilerimi yazmağa karar verdim.

Bu yazılarımın sonunda kasabanın sosyal durumunu incelerken ilim adamlarımızdan, devlet adamlarından, ihtilâllerden ve Zile Folkloru'ndan bahsedeceğim. Yazmağa karar verdiğim şeyler bir şahsın kudreti dışında olan mevzulardır. Bu ihtisas yapmış bir grup bilginin yapabileceği iştir. Ben yalnız kendi bilgilerimi yazacağım. Bu yazılarımla (4000) senelik karanlık içinde kalmış bir geçmişi sinesinde saklıyan ZİLE TARİHİ'nin bazı yerlerine ışık tutabilirsem ne mutlu.

2 - İKİNCİ KISIM : 1073 tarihinden sonraki Müslüman Türkler'in işgaliyle başlıyan devir.

Birinci devreye ait vesikalar uzun asırların tahribine uğramış, yolumuzu lâyıkiyle aydınlatacak kaynaklar yok denecek kadar azalmıştır.

İkinci devrenin kaynakları da cehaletin, ilgisizliğin kurbanı olmuşsa da birinci devreye nisbetle biraz daha fazla işimize yarar vesika bulabiliyoruz.

Esefle arzedeyim ki : Bilgiye ve ilmî vesikalara karşı halâ aynı ilgisizlik mevcuttur. Kasabamızda bir irfan hazinesi var : Kütüphane. Ecdat armağanı olan bu kütüphane bugün gereği gibi faydalanılamayan bir kitap deposu halindedir.

Eski Zile Belediye Binası ve arkada Bedesten Câmîi

Sonra Kütüphane oldu ve daha sonra anıların buruk izlerinde kaldı.

Vaktiyle kendi elimle kütüphaneye kaydettiğim 600 sene önce yazılmış bir eseri tekrar görmek istedim. İçim yanarak yazıyorum : O kitaptan tek bir yaprak kalmış, diğer kısmını fareler yemiştir. Bu kitap hiçbir kütüphanede bulunması mümkün olmayan çok değerli, ayni zamanda ZİLE TARİHİ ile ilgili bir eserdir.

Daha önceki yıllarda eserin tercümesini yaptığım için konumuzla ilgili kısımlarını sırası geldikçe arz edeceğim. Bu tercüme şimdi yanımdadır. Bununla beraber yine mühim bir ziyandır. Bu olayda memurun hiçbir kabahati olmadığına eminim. Kabahat binada ve genel ilgisizliktedir.

Bir memleketin irfan seviyesi kütüphanesine gösterilen ilgi ile ölçülür. Önce hademesiz kütüphane olmaz. Memur kitap vermeye kalkınca kitap okuyan çocuk elindeki kitabın haritasını veya bir resmini söker alır. Bunu yirmi senelik tecrübeme dayanarak yazıyorum.

Zavallı bilgi hazinesi ne kasaba eşrafından (Yani zengininden) ne de ilgili dâirelerden hiç ilgi grmüyor. Ne ise ki ilim ve fazilet aşıkı Kaymakamımız Mehmet GÜÇLÜ'nün himmetleriyle şimdilik bu dertten kurtulmak ümidine kavuştuk. Kütüphane yeni binasına taşındığı an Zile için mutlu bir gün olacaktır. ZİLE TARİHİ'ni yazarken sırası gelince bu konuya döneceğim. Şimdi ZİLE TARİHİ'nin Birinci Kısmı'na başlayabiliriz.

Zile için; Milât'tan 50 sene önce ölen Amasyalı STRABON Zile'mizin eski bir şehir olup, Ninova Hâkimesi SEMİRAMİS tarafından yaptırıldığını yazıyor. Semiramis güzel bir câriye iken BELH şehrinin kuşatılması sırasında gösterdiği dirayet ve yiğitlik sayesinde şehir zaptedilmiştir. Bu suretle Âsur Hükümdarı Ninus'un teveccühünü kazanmış ve Ninus'la evlenmiştir.

Nanar Younan, left, representing
an ancient Assyrian queen of 7th century B.C.,

Shamiram, or Semiramis, and Osama Moushe Yakhanis,
right, representing an ancient Assyrian king, stand between their gr

Milât'tan önce 1916 yılında kocası Ninus'u zehirleyerek, onun yerine Âsur hükümdarı olmuştur. Bu hesaba göre Zile'miz (4000) senelik bir tarihi sinesinde saklamaktadır.

Amasya Tarihi de bu kasabanın Harkar Han tarafından yapıldığını, muhterem anlamına gelen SILAY adının verildiğini, zamanla ZELA, ZİLE şeklini aldığını yazıyor. Ali Danışmend Tarihi'nde, Mirkatel Cihat'ta Zile'den KIRKIRİYE adıyla bahsediliyor. Harkar Han'ın yaptırmış olması ihtimalinden, kasabanın bu ismi aldığını ileri sürenler var. Kasabamızın ismi hakkında başka rivayetler varsa da hiç birisi tatmin edici değildir. Belki de Zile Kalesi'nin Roma Kumandanı Sulla tarafından yaptırılması bu ismin kullanılmasına sebep oluyor. Yahut ta Omanos Mabedi'nin bulunmasından dolayı muhterem manasına gelen Silla denmiş, zamanla Zela - Zile şeklini almıştır.

Hülâsa : ZİLE kelimesi hakkında kesin bir hüküm vermek durumunda değiliz. Yalnız, Strabon'un en eski tarihçi olması, kendisinin de Amasyalı bulunması; eserinde de ZİLE ismini kullanması bu kelimenin çok eskiden beri kullanıldığına delâlet eder. Son zamanlarda Zile'nin 20 km doğusunda Küçük İsa Köyü'nde bulunan vesikaların tetkik yazısında Ord. Prof. Şevket Aziz Kansu ve yine aynı buluntulara dayanan Anadolu adlı eserinde Şemsettin Günaltay Eti Medeniyeti'nin buralara yayıldığını kaydediyorlar.

Şemsettin Günaltay'ın beyanına göre Eti Medeniyeti'nin buralara kadar yayılmadığı hakkında tarihçiler arasında ihtilâflar mevcutmuş. Zile'den çıkan seramikler bu ihtilâfı kaldırmış, bu itibarla da tarihî ehemmiyeti çok büyükmüş.

O sıralarda Zile'de daha önemli araştırmaların yapılacağı hakkında bazı teşebbüslerin olduğunu görüyoruz. Bu yolda yapılacak teşebbüsün Millî Eğitim Bakanlığı tarafından ilgililere bildirilmesi bizleri hayli sevindirmiştir. Fakat, nedense tekrar kazı yapılmasına lüzum görülmiyerek bu kıymetli hazinelerin yeraltında kalması ile çalışmalara son verilmiştir.

Şimdilik Eti Devri'ne ait bir şey yazacak durumda değiliz. Çünkü bu tarihî devri aydınlatacak vesikalar şimdilik yer altındadır. Temennimiz bu kıymetli vesikaların imkân nisbetinde mütehassıslar tarafından tetkik edilmesidir. Biz, yalnız elde mevcut vesikalara dayanan bilgileri izaha çalışacağız.

Bir zamanlar kasabamız, ENAlTlS MEZHEBİ diye garip ve esası fuhşa dayanan bir mezhebin merkezi olmuş; insanın tenasül uzvuna tapan bu mezhep salikleri çoğalmıştır. Senenin Kasım ayının ilk gününden başlıyarak bir ay müddetle her taraftan kasabanın mabedini ziyarete gelirlerdi. Bu ziyaretler kasabamızda ticarî inkişafa sebep olmuş ve seneler, hatta asırlarca ZİLE PANAYIRI şeklinde devam etmiştir.

Toplantılar, adı geçen mâbedin civarında yapıldığı için kilise manasına gelen DEYR kelimesi zamanla DERİ şekline çevrilmiştir. Hâlâ o mevkie Deri Yeri denilmektedir. O civarda bulunan bazı taşlar bu mabet hakkında az da olsa bilgi vermektedir. Bütün Zileliler'in bildiği Bekimiş Taşı adı geçen mâbet kalıntılarındandır.

Panayır, bugünün fuarları kadar önemli olarak yakın zamanlara kadar devam etmiştir. Hicrî 1272, Milâdî 1854 yılında Zile'de çıkan büyük yangında pek çok ticaret eşyası yanmış, pek çok kimseler iflâs etmiştir. Bu olaydan sonra Zile Panayırı eski kuvvetini kaybetmiştir. Bugünkü panayır, zamanının en üstün fuarlarına denk bir tarihe sahiptir. Yukarıda adı geçen Enaitis Mezhebi'nin tarih kaynaklarını ve geçirdiği devirleri lâyıkiyle bilemiyoruz. Yalnız bu mezhebin Hıristiyanlığın çıkışına kadar devam ettiği biliniyor. Tevhit dini olan Hıristiyanlık çıkınca bu mezhep de kendiliğinden ortadan kalkmıştır. Bir zamanlar kasabamızda taç giyen bu mezhep mensupları tarafından Zile'mizin idare edildiği eski kaynaklarda yazılıdır.

Nino'yanın sükûtundan sonra kasabamızın Asur hâkimiyetinden kurtulması ve sonraki devirleri aydınlatan bir vesikaya rastlamadık. Yalnız M.Ö. 548 tarihinde kasabamızı İran hâkimiyetinde görüyoruz. Sonraları İran Hükümdarı Dârâ'nın Büyük İskender'e mağlûp olması ile bütün İran ülkeleriyle birlikte kasabamız da İskender'in eline geçmiş bulunuyor. Büyük İskender de M. Ö. 323'de Bâbil'de öldüğü için İskender'in kumandanları arasında çıkan harplerde General Omets, Cappadoxia^'yı (Kapadokya) dolayısiyle Zile'yi idaresi altına almıştır.

Fakat bu hal çok devam etmemiş, Omets mağlûp olmuştur. Bu sıradaki kargaşalıktan istifade eden Kapadokya da bağımsız kalmıştır. Sonra zamanın Pontus Kralı bulunan Mithridates VII. Kapadokya Hükümdarı Arbaran VIII.'i mağlûp ederek Kapadokya'yı eline geçirmiştir. (Mithridat, Büyük lâkabiyle anılır. Çok bilgindir. Tarihçiler bunun 22 lisan bildiğini yazarlar.) Bu olay üzerine Kapadokyalılar Roma'dan yardım istemişlerdir. Roma'dan gelen kuvyetli bir ordu Mitridat'ı mağlûp ederek Kapadokya'yı zaptetmiştir. Mithridat da eniştesi Diyarbakır Kralı Tifran'dan yardım istemiştir. Diyarbakır kuvvetleriyle birlikte Romalılar'ı yenmiş, 100.000 kadar Romalı kesmiştir. (M.Ö. 99) Mitridat birkaç defa Romalılar'la savaş yapmış, hepsinde de Roma ordularını yenmiştir. Fakat, Roma Kumandanı Sulla ordusuyla Mithridates'ı mağlûp etmiş, Kapadokya'yı tamamen istilâ etmiştir. Roma'da çıkan karışıklıklarda Sulla dönmüştür. M.Ö. 79'da Sulla'nın ölümü üzerine Mitridat Roma Kumandanı Tiyanos'u mağlûp ederek yine bu topraklara sahip olmuştur.

Tiyanos'un yenilmesiyle başlayan Mitridat'ın ikinci hâkimiyeti çok sürmedi. Meşhur Roma Kumandanı Pompeys kuvvetli bir ordu ile gelerek bütün Anadolu'yu bu arada Kapadokya'yı istilâ etmiştir. Mithridates, Pompeys tarafından tamamen muhasara altına alınınca artık kurtuluş imkânları kalmamış, kendisini zehirlemek istemiştir. Daha evvelce düşmanları tarafından zehirlenmemesi için kendisini azar azar zehire alıştırdığından bu defa yuttuğu zehirler tesirsiz kalmıştır.

Nihayet Mitridat kendi kölelerinden birisine kılıç vererek kendini öldürtmüştür. (M.Ö. 63) Mithridates'ın ölümünden sonra oğlu Farnas (Pharnaces II) Romalılar'ın himayesini kabul etmiş, Roma namına Sivas ve Kayseri havalisinden ibaret olan Kapadokya'ya hâkim olmuştur. Az bir müddet sonra Kayser'le Pompeys arasında çıkan ihtilâftan istifade ederek Farnas istiklâlini ilân etmiş, Roma'yı tanımamıştır. Farnas üzerine gönderilen Roma ordusu da yenilmiş olduğundan Farnas Roma'ya kafa tutmaya başlamıştır. Bu defa Roma'dan gelen kuvvetli bir ordu Farnas'ı yenmiş ve bu suretle de Zile'de Pontus hâkimiyetine son verilmiştir.

Romalılar'la Pontuslular arasında cereyan eden iki harp Zile'de vukua gelmiş, birisinde Pontuslular ve diğerinde de Romalılar galip olmuşlardır. Ağızdan ağıza gelen haberlerde Zile'nin güneyindeki Haman Tepesi denilen mevkide Mithridat'ın sarayının bulunduğuna rivayet edilmektedir. Hicrî 600 tarihinde yapılan bir vakfiyede burasının adı Aksaray olarak yazılıdır.

Roma Kumandanı Pompeys buranın ehemmiyetini nazarı itibara alarak bir çok nahiyeler ilâve ederek Zile'yi bir eyalet merkezi haline getirmiştir. Zile Kalesi'nin bu sıralarda yapıldığı tahmin ediliyor.

Tarihte meşhur olan ve darbı mesel haline gelen (Veni - Vidi - Vici) yani (Geldim - Gördüm - Yendim) manâsına gelen mektuplarla Sezar (Lâtinler Kesar derler.) Zile galibiyetinden sonra Roma'yı zaferleriyle haberdar etmiştir. M.Ö. 42 tarihinde Sezar'ın ölümü ile Roma'da çıkan karışıklıklardan istifade ederek kasabamız SENA tarafından zapt edilmişse de pek az sonra yine Romalılar tarafından istirdat edilmiştir.

Zile uzun müddet Roma idaresinde eyalet merkezi (Vali Umumilik) halinde kalmıştır. Milât'tan 241 sene sonra İran'da saltanat süren Sasaniyan hükümdarlarından Ardeşir'in oğlu Şapur Romalılar'a harp açmış ve Urfa civarında yapılan muharebede Roma İmparatoru Valeryanus'u yenerek Kilikya, Kapadokya, Arap Yarımadası'nın mühim bir kısmını eline geçirmiştir. Sonraları Keykubat Şarkî Roma İmparatoru'na mağlûp olmuş ve bu ülkeler Şarkî Roma'nın eline geçmiştir. Daha sonraları İran hükümdarı Nuşirevan Husrev Şarkî Roma ordularını yenmiş, bu toprakları zaptetmiş, aynı zamanda senede 30.000 altın vergi almak suretiyle Bizanslılarla sulh olmuştur.

Nuşirevan'ın ölümünden sonra yerine geçen torunu Perviz; Herakliyos'a mağlûp olmuş, bu memleketleri verdiği gibi kendi ana yurdundan da birçok yerleri terke mecbur olmuştur. 1071 tarihine kadar Antalya'dan itibaren bütün Anadolu Bizanslılar'ın elinde kalmıştır.

Zile tarihinin 1. devresine burada son vereceğiz. Bu devreyi aydınlatacak vesika yok denecek derecededir. Bin yılların tahribatı bütün vesikaları mahvetmiştir. Ne hikmetse her devirde tarih vesikalarına düşman gibi saldırmışlardır. Halâ da bu usul değişmiş değildir. Füzeler asrının bu tekâmülüne rağmen bizde bu düşmanlık iptilâ halindedir.

Şimdi Muharrem Efendi kabristanına birkaç bina yapılıyor. Sözde kasabamız maddî inkişaf yoluna girmiş oluyor. Manevî zararımıza gelince hadsiz hesapsızdır. Koca ovada münasip bir yer yokmuş gibi uzun asırların yadigârını öldürmüşlerdir.

Milât'tan evvelki devirlere ait Afrodit Enaitis Tapınağı'nın bulunduğu tahmin edilen yerler o mıntıkadır. Bazı emareler de mevcuttur. Bundan başka kasabamızın eski ailelerine, âlim ve şairlerine, devlet adamlarına ait mezar kitabelerinden eser kalmamıştır. Bu kıymetli tarih vesikaları kim bilir hangi hoyrat ellerin delâletiyle hangi kaldırım veya bina temeline konmuştur?

Muharrem Dede ve Babasının Kabirleri

Fotoğraf : M. Ufuk MİSTEPE 12.01.2006 Perşembe 13:03

Meselâ : Zile'mizde 1204 hicret yılında voyvodalık teessüs etmiştir. Tanzimat'tan sonra Zile'yi bütün kaza teşkilâtı mevcut olmasına rağmen Müdürlük olarak görüyoruz. Son voyvodaların güzel mezar taşları vardı. Geçenlerde o mıntıkayı gezdim. Bir tane yazılı taşa rastlamadım. Voyvodalığın hangi tarihe kadar devam ettiğinin canlı şahitleri yok olmuş.

Yine Zile şâirlerini yazan iki yazardan her biri şâir Tâlibî'nin ölüm yılını ayrı ayrı gösteriyorlar. Bunlar arasında hakemlik vazifesini görecek olan Tâlibî'nin mezar kitabesi kaybolmuş. 30 sene kadar evvel hu kitabenin bir suretini almıştım . Eğer bendeki surette zayi olmuşsa bu tarihî ihtilâf devam edip gidecektir. Artık olan olmuş, hiç olmazsa mevcut olanları genç ve münevver neslin ve bilhassa Kültür Derneği mensuplarının, Belediye'nin de yardımı ile bir araya toplamaları Zile'miz için büyük bir hizmet olur.

ZİLE TARİHİ'nin birinci devresine ait genel mütalâa Milâdî birinci yüzyılda yaşayan meşhur Amasyalı Strabon, Zile'nin kendi zamanında ehemmiyetli bir ticaret merkezi olduğunu ve burada büyük bir panayırın kurulduğunu yazıyor. "Afrodit Enaitis Mezhebi'nin büyük tapınağı ile meşhur olan Zile'nin daha çok eski olduğu anlaşılmaktadır." diyor.

Burada tahminen 20 yıl kadar önce büyük MATTİ'lere ait bir tablet bulunması Matişaş Devleti'nin hegemonyasını bu ülkelere kadar yaymış olduğu ihtimalini belirtmiştir. Zile ortasındaki KALE ile ÇAYPINAR'ın da pek eski olduğu anlaşılıyor. Çaypınar'ın Makedonyalı Büyük İskender tarafından yaptırıldığı rivayet edilmektedir. Çaypınar'a gelen su yolunun Zincirli Kuyu Mevkii'ne kalenin içinden yeraltı su yolu mevcuttur. Tahminen 100 sene kadar evvel bu yeraltı yolunun 40 metre kadar indiğini eski ihtiyarlardan işitmiştim.

Çaypınar Kaynağı'nda Çamaşır Yıkanması

Fotoğraf : Prof. Dr. Ali ÖZÇAĞLAR 1981 - 1982

ZİLE Romalılar'la Pontus Kralı Mithridat arasında vukua gelen muharebelerin sahnesi olmakla da meşhurdur. Eski Pontus krallarının bir şatosu olan ĞAZi URA şatosu bugünkü Turhal'ın yanında idi. Şatonun dağ içinde oyulmuş yeraltı kısmı vardır. Buranın, Mithridates'ın hazinelerini saklamak için yaptırmış olduğu haber verilen mahzenlerden biri olduğu sanılmaktadır. Firikler'in de nüfus ve kültür sahalarının Turhal ve Zile taraflarına dayanmış olduğu buralarda bulunan Firik Seramikleri'nden anlaşılmaktadır. Bu devreye ait kasabamızda birçok lâtin kitabeleri, sütun başlıkları, koç heykeli, Bekimiş Taşı ve daha bazı kalıntılar vardır. Bilhassa Koçaş Köyü'nden getirilen ve şimdi Tokat Müzesi'nde bulunaıı KOÇ TAŞ ile Bekimiş Taşı, üzerlerinde ehemmiyetle durulmağa değer vesikalardandır.

Afrodit'in sembolleri : Koç, teke, güvercin, balık, selvi, mersin ve nar ağaçlarıdır. Hayvanlar, üremenin sembolüdür. Bitkiler de kısırlığı gidermek için kullanılır. Aııadolu'da yaşayan iptidaî dinlerin sembollerinden birisi olsa gerektir. Bu dinlerin hâlâ memleketimizde yaşayan kalıntıları mevcuttur. İbtidâî dinlerden birisi olan Şamanlık'tan kalma âdetler vardır. Meselâ : Bir adam herhangi bir hastalığa yakalanırsa Şaman'a başvururdu. Şaman da ona musallat olan kötü ruhlardan onu kurtarmak için garip usullere müracaat ederdi. Bugün de bir çok hastalar falcılara müracaat eder. O falcı da derya kurmak vesair usullerle hastayı kötü ruhların şerrinden kurtarmaya çalışır. Bir de ibtidaî dinlerde fetişçilik vardı. Fetişçilik, üzerinde taş ve madalyon gibi bir şey taşımak, bu suretle kötü ruhların şerrinden korunmaktır. Bugün de bu maksatla bilhassa çocuklara takılan boncuk, davun vesaire ile kapı eşiklerine çakılan nal parçaları, kabirlere adanan kurbanlar eski devrin kalıntılarındandır. Keza : önden kara kedi geçmesi, tavşan geçmesi şeameti hep o devreye ait izlerindendir.

O devirlerde yağmur yağdırmak ve bol bereket elde etmek için baş vurulan usul şöyle idi : İnsanlar nasıl çocuk yetiştiriyorsa mahsulâtın da öylece üremesini temin için ekinlerin yetişme devrinde bütün kadın erkek tarlalarının başına gider ve orada herkes bir arada etraflarına da meşaleler yakarak merasimle çiftleşirlerdi. Ve bu hareketi de kutsal dinî ayinlerden sayarlardı. Mabetleri idare eden ruhanîler de bakire kızları mabetlere sokarlar, cinsî münasebette bulunurlardı.

Bundan başka mahsulâtın artması için kurban kesmek âdeti de vardı. Mısırlılar'ın her sene Nil Irmağı'na adam kurban ettikleri gibi buralarda da kafileler halinde esirler ve mahpuslar kurban edilirdi. Kurbanların adedi ne kadar çok olursa bereketin de o kadar fazla olacağını itikat ederlerdi. Daha sonraları merasimle mabetlere ve yatırlara hayvan kurban ederlerdi ki halâ zamanımızda yağmur için türbelere kesilen kurbanlar bunların bakiyyesindendir. Bir de ölen kimsenin ruhunun cenazenin çıktığı eve geleceğine inanılır ve ısınması için ateş yakılır. Karanlıkta kalmaması için de ateşe fazla ziya verdirilirdi. Bizde de cenazenin çıktığı gün yıkandığı yere mum yakarlar ki bu âdetle ilgisi olsa gerektir. Bu geleneklerin hiç birisi Müslümanlık'ta yoktur.

Eski devirlerde kabilenin reisleri babalar değil analardı. Ruhların da dişi olduğuna itikat ederlerdi. Onun için ilâhları da dişi idi. Keza Enaitis Mezhebi'nin Âlihe'si de dişi idi. O devirde her kadın ömründe hiç olmazsa bir kere kendini bir yabancının koynuna girmek zorunda bırakırdı. Onun için her kadın mabedin avlusunda dolaşır, bir erkeğin onu bir saat için satın almasını bekler, sonra yaptığı fahişelik mukabilinde kazandığı parayı ilâha adardı. Bunu yapmayan bir kadının kısır kalacağı sanılırdı. Ve bu yüzden bu kadın evlenmeye lâyık görülmezdi. Bu âdetin hüküm sürmesi yüzünden mabedin avlusu kocasız kadın ve bakire kızlarla dolar, ruhaniler de para mukabilinde kadınların istediğini yerine getirirlerdi. Bu yüzden ruhanîler yâni din adamları büyük servetlere sahip olurlardı.

Ruhanîler'in vazifeleri sıra ile taksim edilirdi. Bir kısmı, sabahleyin erkenden kalkar. Âlihe'lerini yıkarlar, bir kısmı ilâhî ve efsun okur, bir kısmı da mâbetin avlusunda bekleyen kısır kadınları gebe bırakmak vazifesiyle meşgul olurlardı. Bu yüzden ruhanîler o kadar servet yapmışlardı ki, Milât'tan 2800 yıl evvel bu dinî zümrenin karaborsacılığını önlemek için kanun yapılmıştır. Bu devrede insanlar harp gücünü artırmak için çoğalmak istiyorlar ve tenasül kuvvetini en yüksek ve ilâhi bir kuvvet sayıyorlardı. Bu yüzden de fuhuş mukaddes bir ibadet halini almıştır.

Zile tarihinin birinci devresine ait kalıntıların en mühimlerinden birisi de BEKİMİŞ TAŞI'dır. Eski ihtiyar bilginlerimiz, bu taşın Nuh Tufanı'ndan evvel mevcut olduğu ve bunu kiliselerde bulunan, mai mukaddes - Kutsal Su Taşı olduğunu söylerler idi. Kiliseler ve kiliselerde kutsal suyun kullanılması Hıristiyanlığın zuhurundan sonra başladığına göre bu taş Afrodit Enaitis Mezhebi'nin bakiyyesinden olduğu kuvvetle tahmin ediliyor. Çünkü bu taş çok iptidaî bir şekilde yapılmış, kaba saba bir şeydir. Hıristiyanlığın zuhurundan sonraki estetik zarafet yoktur. Bu taşa kadınlarımız tarafından kutsiyet izafe edilir. Bir şeyden korkan kadın, korkudan mütevellit bir hastalığa yakalanmamak için bir kap ile su götürür, Bekimiş Taşı'nın içine kor ve içer. Kadınlarımızın yürek kalkması tâbir edilen korku hastalığına karşı öteden beri tedavi şekli budur. Bu taşa izafe edilen kutsallık binlerce sene evveline aittir. Bu taşın Enaitis Mezhebi'ni ilgilendiren ve kadın tenasül uzvunu temsil eden bir şey olması lâzımdır. Enaitis Mezhebi'ne göre kadın fercine kudsiyet izafe edilidir ki bu taştaki kutsallık o devirlerin kalıntılarından olması kuvvetle muhtemeldir. Esası fuhşa dayanan Enaitis Mezhebi, hıristiyanlığın Anadoluya yayılmasına kadar devam etmiştir. Tapınak ve kilise mânasına gelen Deyr kelimesi zamanla tahrife uğrayarak deri şeklini almış ve halâ bu tapınağın mevcut olduğu tahmin edilen yere DERi YERİ denilmiştir. Her sene Kasım ayında yapılan ve kasabamızda DERİ denilen panayır, Strabon'un yazdığına göre o mevsimde yapılan bu mezhep mensuplarının umumî âyin toplantısının bir istihalesidir.

Zile'mizin birinci devre tarihine burada son veriyoruz. Bu devrenin daha geniş bir şekilde aydınlanmasını gelecek nesle ve arkeologlara bırakıyoruz. Kazıların sonucunda elde edilecek seramikler, paralar ve kitabelere dayanacak daha ilmî mütehassıs araştırmaları Zile'mizin bu devresini daha geniş çapta aydınlatır. Gelecek yazılarımızda Zile'mizin İslâmî devrinden bahsedeceğiz.

            1 - Kamusül Alâm
            2 - Büyük Tarihi Umumî - Ahmet Refik
            3 - Tarihî Umumî - Murat Bey
            4 - Anadolu - Şemsettin Günaltay
            5 - Küçük Asya - Şarl Teksiye (Charles Texier)
            6 - Dinler Tarihi - Ö. Rıza Doğrul
            7 - Dinler Tarihi - Hilmi Ömer Buda
            8 - Türk Ansiklopedisi
            9 - Ülkü Mecmuası - Şevket Aziz Kansu

* ÇAĞILTI Aylık Kültür ve Sanat Dergileri'nin bu sayılarında yer alan fotoğraf ve metinlerin
her hakkı saklıdır ve Osman UĞUREL ile Fikret TARHAN'a aittir. İzinsiz çoğaltılamaz, alıntı yapılamaz,
kopyalanamaz. Aksine hareket edenler; Fikir ve Sanat Eserleri Yasası'nın hükümlerine göre sorumlu olur.*

Zile Makaleleri Sayfasına

Dönmek İçin TIKLAYINIZ