YATIRIM ve TEŞVİK POLİTİKALARIMIZ

Yatırım Göstergeleri

Yatırımcılara hatırlatmak gerekir ki
“YTB’yi almak için yatırım yapılacak zaman beklenilmemelidir.
Belgenizi alınız ve yatırımınıza istediğiniz zaman başlayınız.”

            Yatırım; iktisadî bakış açısına sahip olanların anladığı biçimde getirisi uzun vadede oluşan ve değişen ekonomik, politik, sosyal ve teknolojik şartlar nedeniyle yüksek risk taşıyan bir faaliyettir. Söz konusu yüksek riski azaltmak ve müteşebbisleri ülkenin ihtiyaç duyduğu yatırımlara yönlendirebilmek için, gelişmiş ülkeler dahil tüm ülkelerde olduğu gibi Türkiye’de de yatırımların devlet tarafından desteklenmesi kaçınılmaz bir mecburiyet olarak karşımıza çıkmaktadır.²

            Bilindiği üzere kalkınma ekonomisinin birbirine bağlı üç temel ilkesi bulunmaktadır :

1. Ekonomik kalkınma, yatırımla sağlanır.

2. Yatırımların kaynağı, tasarruflardır.

3. Tasarruf, gelirin harcanmayan kısmıdır.⁶

            Bu bağlamda toplam tasarruflar yatırımı oluşturur; yatırımlar da ekonomik kalkınmayı oluşturarak, gelirleri artırıp tasarruf unsuruyla birleşirler. Tasarruf reel olarak toplam üretimin tüketilmek için değil, üretime katkıda bulunmak için üretilmiş kısmıdır. Üretime katkıda bulunacak mallar, yatırım mallarıdır.⁶

            Kalkınma yolundaki bir ekonomide,

1. Gerek iç piyasanın büyütülmesi hedefi açısından,

2. Gerekse dış piyasalara rekabetçi bir nitelikte çıkabilme açısından, zamanla ortadan kaldırılmak veya yöneldiği alanlar değiştirilmek şartıyla teşvik araçlarının, yatırımların çoğaltılmasında ve koordinasyonunda önemli bir yeri vardır.⁶

            Son yıllarda uygulanan ve adeta desteklenen rant ekonomisine ilâveten, 1998 yılında başlayan ve 2000’li yıllarda da etkilerini hissettirecek olan ekonomik kriz, tabii olarak ülkemizde yatırım hevesini kırmıştır.

            Ancak siyasî ve ekonomik istikrarın sağlanması için yatırımların canlandırılması şart gözükmektedir. Şüphesiz ki, yatırımlara özendirmenin enstrümanlarından biri ve belki en önemlisi teşvikler, diğer bir deyişle devlet yardımlarıdır.²

            Teşvik deyimi genel anlamda, ülkelerin kalkınma stratejilerine ve mevcut sosyal, ekonomik ve toplumsal yapılarına bağlı olarak belirli aktivitelerin yapılmasını veya yapılmamasını özendirmek amacıyla kamu tarafından sağlanan nakdî veya gayri nakdî destekler paketi olarak tanımlanabilir.¹

            Ülkemizde uygulanan yatırım teşvik politikalarını 19. yüzyıla kadar götürmek mümkündür. Buna göre, Osmanlı İmparatorluğu’nda sanayinin desteklenmesi ile ilgili ilk çalışmalar 1863 yılında kurulan “Islah-ı Sanayi Komisyonu"nun oluşturulması ile başlamıştır.¹

            Genel Müdürlük şeklinde örgütlenen teşvikler ile ilgili birimler, 09.12.1994 tarih ve 4059 sayılı Kanun ile ikiye ayrılarak ihracat ile ilgili birimler Dış Ticaret Müsteşarlığı’na aktarılmış, yatırımla ilgili birimler ise Teşvik ve Uygulama Genel Müdürlüğü adı altında Hazine Müsteşarlığı bünyesinde kalmıştır.¹

            23.02.1998 Tarih ve 98/10755 Sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları ve Yatırımları Teşvik Fonu Esasları Hakkında Karar’da; Kalkınma Plânları ve Yıllık Programlar’da öngörülen hedeflere uygun olarak, bölgeler arası dengesizlikleri gidermek, sermayeyi tabana yaymak, istihdam yaratmak, katma değeri yüksek ileri ve uygun teknolojileri kullanmak ve uluslararası rekabet gücünü sağlamak için yatırımların uluslararası yükümlülüklerimize aykırılık teşkil etmeyecek şekilde teşviki, yönlendirilmesi ve desteklenmesi amaçlanmaktadır.³

            Teşvik ve Uygulama Genel Müdürlüğü’nce verilen Yatırım Teşvik Belgeleri (YTB) beş ana grup altında tasnif edilmektedir. Söz konusu ana sektörler

• tarım,

• madencilik,

• imalât,

• enerji,

• hizmetler'den oluşmaktadır.¹

            Ancak; teşvik uygulamalarından yararlanabilecek yatırım türleri sadece duran değil, dönen varlıkları da kapsamına alan bir tanıma dayanmaktadır. Buna göre yatırım; işletmelerin üretim kapasitelerinde artış ya da sürekliliğin sağlanması ve gelecekte belli bir zaman süresince gerçekleşmesi beklenen kârları elde etmek amacıyla kıt kaynakların üretime sunulmasıdır.⁶

            Teşvik politikalarının giderek yaygınlaşmasının nedenleri arasında her şeyden önce, ülkelerin içinde bulundukları mevcut koşullar gelmektedir. Üretimi iç pazardan daha çok dış pazara yönelik ülkelerde ve dış pazara açılma çabası içinde bulunan ülkelerde, ihracat ve ithalâta yönelik yatırımlar özendirilmektedir. Bunun yanı sıra ülke içinde bölgesel farklılıkların kaldırılması için, hızla artan nüfus ve bunun sonucunda işsizlik; yatırımları ve emek yoğun yatırımların özendirilmesini zorunlu kılmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde ise, doğal kaynaklardan yeterince yararlanılamaması sonucunda bunu giderici yönde yatırımlar özendirilmektedir.⁶

            Mikroekonomik açıdan herhangi bir üretim biriminin işletmeler arasında el değiştirmesi, her ne kadar bu ekleme gücünü elde eden işletme açısından bir yatırım olayı ise de, bu değişim sonucunda ülke üretim kapasitesinde bir artış olmayacağından, makroekonomik açıdan bu olay yatırım niteliğini taşımayacaktır. Bu nedenle izlenen ekonomi politikası ve yapıya uygun teşvik uygulamalarının sonuçlarının işletme bazındaki yatırımlar yönünden değil de ülke ekonomisinin üretim gücüne yapılan eklemeler yönünden irdelenmesi daha gerçekçi bir yaklaşımı ortaya koymuş olacaktır.⁶

             Yatırımlara devletçe sağlanabilecek destek unsurları şunlardır :⁵

1. Gümrük Vergisi ve Toplu Konut İstisnası : İthal edeceğiniz makine ve teçhizatlar Gümrük Vergisi ve fonlardan muaftır (Muafiyet % 100).

2. Yatırım İndirimi : Bina, inşaat, makine ve teçhizat ve diğer giderleriniz toplamı yatırım tutarınızı, her yıl ödeyeceğiniz Kurumlar Vergisi matrahından düşebilirsiniz.

3. Makine ve Teçhizat Alımında Katma Değer Vergisi İstisnası :

4. Vergi, Resim ve Harç İstisnası : Yatırımın bitişinden itibaren iki yıl içerisinde gerçekleşmek üzere 10,000 ABD $ ihracat taahhüdünde bulunulması halinde, nakit ve aynî sermaye artırma, Kredi Sözleşmeleri’nde vergi, resim ve harç istisnaları uygulanır (Muafiyet % 100).

5. Enerji Desteği : Adıyaman, Ağrı, Ardahan, Bayburt, Batman, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Elâzığ, Erzincan, Erzurum, Gümüşhane, Hakkâri, Hatay, Iğdır, Kars, Mardin, Muş, Ordu, Siirt, Sivas, Şanlıurfa, Şırnak, Tunceli, Van ve Yozgat illerinde YTB kapsamında tamamlama vizesi yapıldıktan sonra 3 işletme yılı döneminde tüketecekleri elektrik enerjisi bedelinde 1. yıl % 50, 2. yıl % 40, 3. yıl % 25 indirim uygulanır.

6. Arsa Tahsisi :

7. Fon’dan Kredi Tahsisi :

            Bir yatırımın teşvik belgesine bağlanabilmesi için, asgarî sabit yatırım tutarının;

1. Kalkınmada öncelikli yörelerde gerçekleştirilecek yatırımlarda 200 Milyar TL,

2. Normal yörelerde gerçekleştirilecek yatırımlarda 400 Milyar TL,

3. Gelişmiş yörelerde gerçekleştirilecek yatırımlarda 600 Milyar TL

olması gerekmektedir.⁸

            Yukarıda sayılan destek unsurlarının ne şekilde uygulanacağı Hazine Müsteşarlığı’nca belirlenir.³

            Destek unsurlarından yararlanabilmek için, yatırıma başlamadan önce teşvik belgesi talebinde bulunulması esastır.⁸

            Beş Yıllık Kalkınma Plânları’nda yer alan sanayileşme konusundaki hedefler, teşvikler ve amaçlananlar ile tedbirleri aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür.⁶

             Yatırımlarda devlet desteklerini düzenleyen teşvik politikalarının amaçlarından birisi, ekonomik ve sosyal açıdan geri kalmış yörelerin kalkınmasını teminen bu yörelere ilişkin özel teşvik politikalarının oluşturulmasıdır. Bu çerçevede, özellikli teşvik politikalarının yoğun bir şekilde uygulandığı 1980’li yıllardan sonra kalkınmada öncelikli yöreler belirlenerek, bu yörelere yönelik özendirici politikalar devreye sokulmuştur. Bu doğrultuda, vergisel teşviklerin yanında kaynak kullanımını destekleme primi gibi doğrudan hibe şeklinde nakdî yardımlar ve fon kaynaklı kredi uygulaması gibi düşük faizli kredi verilmesi şeklindeki devlet destekleri yoğun bir şekilde kullanılmıştır.¹

            Kalkınmada Öncelikli Yöreler’e yönelik önemli destek unsurlarının bulunmasına rağmen, mevcut uygulamada yatırımları bu yörelere yöneltecek önemli destek unsurlarının varlığından söz etmek pek mümkün olmamaktadır. Genel teşvik mevzuatı çerçevesinde nakit destek unsurlarının azaldığı günümüzde, yatırım indirimi ve KDV istisnası gibi vergisel teşviklerin tüm yöreler itibariyle aynı olduğu dikkate alındığında indirimli özkaynak oranı ve KOBİ kredileri faiz oranlarındaki farklılıklar gibi destek unsurlarının yetersiz olduğu ifade edilebilir.¹

            Toplam YTB’nin % 70’ini komple yeni yatırım projeleri oluşturmuştur. İkinci önemli yatırım türü ise tevsi yatırımlardır. Özellikle son yıllarda gelişmiş yörelere yönelik olarak komple yeni yatırımlara getirilen sınırlamalar komple yeni yatırım dışındaki yatırım türlerinin artmasına neden olmuştur.¹

            80’li yılların ilk yarısında doğrudan ihracata yönelik özendirici nakdî teşvikler sağlanırken, 80’li yılların ikinci yarısından itibaren bu teşvikler yatırımlara kaydırılmıştır. Ancak, gerek kamu gelir – gider dengesindeki sorunların gerekse Dünya Ticaret Örgütü, Avrupa Birliği ve Gümrük Birliği gibi uluslararası kuruluşlara karşı olan yükümlülüklerimizin etkisi ile doğrudan nakdî teşvik araçları son yıllarda bazı istisnalar dışında uygulamadan kaldırılmış ve özel seçici teşvik politikası bırakılarak, vergisel teşviklerin ağırlıklı olduğu genel teşvik uygulamasına geçilmiştir.¹

            Müsteşarlık’ça düzenlenen YTB’leri, Fon Kaynaklı Kredi ihtiva edenler hariç, kamunun herhangi bir kredi taahhüdünü içermemektedir. Genel vergisel destek unsurlarının yer aldığı YTB’leri, yatırımcı tarafından belge kapsamındaki yatırımı gerçekleştirmek amacıyla harcama yapıldığı oranda destek unsurlarından yararlanmaktadır. Başka bir deyimle, Müsteşarlık’ça düzenlenen YTB’leri gerek belge kapsamı projenin ekonomik olarak yapılabilirliği gerekse yatırımcının malî durumu hakkında herhangi bir taahhüdü veya tespiti içermemektedir.¹

            Müsteşarlık, Yatırım Teşvik Belgesi kapsamındaki yatırımların mevzuata uygun şekilde yerine getirilip getirilmediğini denetlemeye, gerekli göreceği tedbirleri almaya, ilgili kuruluşlardan bilgi istemeye ve aykırılıkların tespiti halinde YTB’yi iptal etmeye yetkili³ olup; kamu kuruluşlarınca gerçekleştirilen yatırımlarla ilgili tamamlama vizesi işlemleri yatırımcı kuruluş tarafından yatırımın tamamlandığına dair Müsteşarlığa verilecek rapora istinaden Müsteşarlık’ça yapılmaktadır.¹

            Türkiye’de yatırımlara uygulanan devlet yardımlarını;

• Teşvik belgeli yatırımlarda devlet yardımları,

• Küçük ve orta boy işletmelerin (KOBİ) yatırımlarında devlet yardımları,

• Olağanüstü Hal Bölgesi yatırımlarındaki devlet yardımları olmak üzere üç ana başlık altında toplamak mümkündür.²

            Desteklerden yararlanabilmek için, yatırım malları gümrükten çekilmeden ve yatırıma başlanan yılın son gününe kadar teşvik müracaatını yapmak gerekir. Tamamlanmış yatırımlar için teşvik belgesi müracaatı yapılmaz.²

            Yatırımcılara hatırlatmak gerekir ki "YTB’yi almak için yatırım yapılacak zaman beklenilmemelidir. Belgenizi alınız ve yatırımınıza istediğiniz zaman başlayınız. YTB müracaatında bulunmadan harcama faturalarınızı almayınız. KDV istisnasından yararlanamayacağınız gibi önceden alınan faturalar da bu itibarla geçerli olmayacaktır.”⁵

            Destek unsurlarından gerçek şahıslar, adi ortaklıklar, sermaye şirketleri, kooperatifler, iş ortaklıkları, kamu kuruluşları ve kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ile dernekler ve vakıflar tarafından yapılan yatırımların yararlanması mümkündür.²

            Halen yürürlükte olan mevzuat çerçevesinde;

1. Kalkınmada öncelikli yörelerdeki yatırımlar,

2. Normal yörelerdeki yatırımlar,

3. Olağanüstü Hal Bölgesi’ndeki yatırımlar ve Gelişmiş Yörelerde 98/10755 sayılı kararda belirtilen sektör yatırımları ile bu yörelerde Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nca belirlenen Organize Sanayi Bölgeleri’ndeki yatırımlar

devlet yardımlarından yararlanmaktadır.²

Devlet Yatırımlarından Yararlanan İllerin Dağılımı⁴

                                                Kaynak : 17.10.2000 tarih ve 24203 sayılı Resmî Gazete (Yöresel Olarak)

             İstanbul, İzmit il hudutları ile Adana, Ankara, Antalya, Bursa ve İzmir illeri Büyük Şehir Belediye Hudutları içindeki komple yeni yatırımlar belge kapsamı dışında tutulmuştur.⁵

            YTB’nin bölgeler itibariyle dağılımını dinamik bir süreç içerisinde incelediğimizde, sıralamalarda önemli bir değişiklik olmamakla birlikte genel bir eğilimden söz etmenin güç olduğu görülmektedir. YTB’nin toplam sayısal tutarlar esas alınarak oransal dağılımı incelendiğinde, 1968 – 1998 döneminde Marmara Bölgesi’nin sürekli olarak ilk sırayı, Doğu Anadolu Bölgesi’nin ise son sırayı aldığı görülmektedir.¹

Yatırım Teşvik Belgelerinin Bölgesel Dağılımı¹

             Kaynak : Duran, 1998 (Cari Fiyatlarla)

             Türkiye’de tarım sektörüne yönelik yatırım teşvikleri; bitkisel üretim, hayvancılık, su ürünleri ve ormancılık olmak üzere dört alt sektörde ele alınmaktadır. 1980 – 1995 yılları arasında tarım sektörüne yönelik olarak verilen YTB’nin alt sektörler itibariyle dağılımı incelendiğinde, en fazla teşvik belgesi verilen alanın hayvancılık olduğu ve bunu sırasıyla bitkisel üretim, su ürünleri ve ormancılığın izlediği görülmektedir.⁶

Yatırım Teşvik Belgelerinin Sektörel Dağılımı¹

               Kaynak : Duran, 1998 (Cari Fiyatlarla Milyon.-TL)

Yatırım Teşvik Belgelerinin Sektörler İtibariyle Dağılımı¹

                                             Kaynak : Duran, 1998 (Sayısal Olarak)

             Teşvik tedbirlerinden reel anlamda sırasıyla İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa ve Tekirdağ’ın en fazla yararlanarak ilk beş sırayı oluşturduğu görülmektedir.¹

                                              (Kaynak : HM 1997 yıl sonu itibariyle kümülâtif cari fiyatlar ve Milyon.-TL)

            Sonuç olarak, ülkemizdeki gelir dağılımının dengesizliğine paralel olarak yatırım teşviklerinde de gerek bölgeler gerekse iller itibariyle büyük bir dengesizlik bulunmaktadır. Bu durum, şimdiye kadar uygulanan teşvik politikalarının bu açıdan tartışılması gereğini ortaya çıkarmaktadır.¹

Yatırım Teşvik Belgelerinin Mahiyetlerine Göre Dağılımı¹

                   Kaynak : Duran, 1998 (Sayısal Olarak Adet)

            Ülkemizin yatırım ve teşvik politikalarının tarımsal kamu sektöründe temsilcisi olan Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) Genel Müdürlüğü, Ana Statü’sü 4. maddesinin 5., 6. ve 8. fıkralarında özetlenen faaliyet konuları gereği yatırım, etüt, araştırma, fizibilite ve projeler ile gerektiğinde mühendislik ve müşavirlik hizmetleri yapmak durumunda olup, Yıllık Yatırım Programları’yla belirlenen yatırımlarını gerçekleştirmektedir.⁷

            TMO ayrıca 2886 Sayılı Devlet İhale Kanunu’na tâbi olmayıp, yatırımlarını İhale Yönetmeliği çerçevesinde realize etmektedir.⁷ TMO’nun 1989 – 1999 yılları arası fizikî yatırımlarını proje bazında gösterir çizelgeden görüleceği üzere Tarım Sektörü’ndeki Devam Eden Projeler ağırlıkta olup, son yıllarda proje dışı harcamaya da meydan verilmediği anlaşılmaktadır.

TMO’NUN FİZİKÎ YATIRIMLARINI GÖSTERİR ÇİZELGE⁷

            Yukarıda açıklanmaya çalışılan politikalar çerçevesinde kamu kuruluşları, VIII. Beş Yıllık Kalkınma Plânı ve 2001 Yılı Programı’nda belirtilen hedefleri, politikaları, öncelikleri, çevresel etkileri ve varsa Sektör Ana Plânları’nı esas alarak, proje düzeyinde beş yıllık yatırım programları hazırlarlar ve 15 Temmuz 2001 tarihine kadar DPT Müsteşarlığı’na gönderirler.⁴

KAYNAKÇA

Derleyen : M. Ufuk MİSTEPE – TMO Genel Müdürlüğü, APK Uzmanı, Orman Endüstri Yüksek Mühendisi.