Makale : Melih ARSLAN
(Arkeolog - Nümizmat)
(Anadolu Medeniyetleri Müzesi 1991 Yıllığı)
(Ankara 1992 - Sahife 121 - 142'de yayımlandı.)

PONTUS BÖLGESİ
ŞEHİR SİKKELERİ VE
ZELA DEFİNESİ

ZELA Artemis Anaitis Tapınağı

Dört sütunluk tapınak, cepheden, podyum üzerindedir.
Üçgen alınlıklı ve kemerli girişi olan bu Korint Tapınağın
kemerli girişinde, ortada, ayakta, cepheden, başı sola çevrilmiş
Tyche Heykeli durmaktadır. Tyche'nin sağ elinde dümen,
sol elinde bereket boynuzu. Chiton giymiş. N.b.

            Müzemizin 1990 yıllığında, Pontus ve Paphlagonia Bölgesi Şehirleri'ne ait sikkelerden bir kısmını yayımlamıştım.

            1991 yıllığı için ise Bithynia Bölgesi Şehir Sikkeleri'ni yayımlamayı hedeflemiştim. Fakat 1991 yılı ,çerisinde müzemize satın alma yolu ile giren ve çoğunluğunu Zela Şehir Sikkeleri'nin oluşturmuş olduğu bir define beni bu fikrimden caydırdı.

            "Zela Definesi" diye isimlendirmiş olduğum bu küçük defineyi, Sayın Hüseyin EĞRİ; Zile'den aldığını beyan ederek müzemize satmıştır.

            Define, 85 - 14 - 91 envanter numarası ile müzemize kayıt edilmiştir. Definedeki 11 adet sikke Zela Şehir Sikkesi olup, ayrıca birer adet Amasia, Comana ve Sebastopolis - Herakleopolis şehirlerinin de sikkeleri vardır. Çoğunluğunu nadir olan Zela Sikkeleri'nin oluşturduğu bu minyatür Greko - Romen gruba "Zela Definesi" demeyi uygun buldum.

ZELA DEFİNESİ

            Define belki de bu kadar az bulunmamış olabilir. Satın alma yolu ile müzelerimize gelen eserlerin ne şekilde bulunmuş oldukları konusunda her zaman şüphelerimiz olmuştur.

            Bu küçük define içerisinde bulunan Comana ve Sebastopolis - Herakleopolis sikkeleri de seksiyonumuza ilk defa girmişlerdir. Çünkü geçen seneki yıllıkta Comana Şehir Sikkeleri'nden hiçbir örnek verememiştim. Sebastopolis - Herakleopolis şehrinden ise üç örnek verebilmiştim. Bu tek örnek ise geçen yıllıktaki Herakles'li sikke örneklerinden bir hayli farklı ve ilginçtir.

            Bu defineden hareketle Sikke Seksiyonu'muzdaki Pontus Bölgesi Şehir Sikkeleri'ni tekrar gözden geçirme gereği duydum.

            Müzemiz Sikke Seksiyonu'ndaki Roma Sikkeleri, İmparator isimlerine göre, kronolojik bir sırayla tasnif edilmişlerdi. Bu tür sikkelerden hiçbiri bölgelerine ve şehirlerine göre ayrılmamışlardı. Bu nedenle her bölgenin sikkesini şehir isimlerine göre yeniden düzenledim. Yunan Sikkeleri için daha önceden uygulamaya başlanmış olan bu sistem, Roma Şehir Sikkeleri için yapılmamıştı.

            Seksiyonumuzda geriye dönük olarak bu sistemin uygulamasını bitirdiğimde artık Anadolu'nun pek çok şehrinin, müzemiz kayıtlarında ne kadar sikkesi olup, olmadığı anlaşılır olmuştur.

            Seksiyonumuzdaki bu düzenleme çalışması sonucunda gözden kaçmış olan ve 1990 yıllığında yayımlanmayan daha pek çok sikkenin varlığı yeniden ortaya çıktı.

            Müzemizin çıkarmış olduğu ve her geçen gün daha güzel konuların işlenip, yayımlandığı bu yıllarda, her sene bir değişik Antik Bölge'nin Şehir Sikkeleri'ni tanıtmayı görev bildim. Bu yıllıkta ise 1990 yıllığının hem bir devamı niteliğinde, hem de küçük definemizde mevcut olan şehirlerin devamı şeklinde olmak üzere, geçen yıllıkta olmayan yeni tip Pontus Şehir Sikkeleri'ni yayımlamakta karar kıldım.

            Pontus Bölgesi Şehir Sikkeleri'ni topluca tanıtan bu iki makalemin, özellikle Antik Pontus, bugün ise Karadeniz olarak isimlendirilen bölge müzelerimizde çalışan meslektaşlarımız başta olmak üzere, tüm müzecilere faydalı olmasını dilerim.

            Makalemde faydalanmış olduğum Fransızca kaynakların tercümelerini yapan Arkeoloji Öğrencisi Burak TÜZÜN ve A. Tolga TEK'e sonsuz teşekkür ederim.

            Yine her zamanki gibi bu güzel yıllıkların hızla çıkarılması için bizi gayrete getiren, bizlerden yardımını esirgemeyen Müzemiz Müdürü Sayın İlhan TEMİZSOY'a teşekkürü bir borç bilirim.

AMASIA - AMASEIA (Amasya)

            AMASIA - AMASEIA (Amasya) : Pontus Bölgesi'nde bir kent. Pontus Dağları'nın Batı kısmında, derin bir vâdide, İris Irmağı (Yeşilırmak) üzerinde kurulmuştur. Tarsus - Amisus yolu gibi önemli ticaret yollarını ve Yeşilırmak Ovası'nı kontrol eder. Mithridates VI Eupator ve Strabon gibi ünlü şahsiyetlerin doğum yeridir. Tanrı Hermes'e kentin kurucusu olarak tapılırdı. Mithridates I (M.Ö. 301 - 266) bölgede hâkimiyetini kurunca kenti başkent seçti.

            Pterienler zamanında belki de antik bir kale olan şehrin orijini bilinmiyor. Sinope'nin Pharnaces I (M.Ö. 185 - 169) tarafından 183'te alınışına kadar şehir Mithridates'lerin başkenti ve Nekropol'ü oldu. Pharnaces Sinop'a taşındıysa da Amasia, Pontus kültü Zeus Stratios ve Pontus hanedanının önceki liderlerine ait anıtlar bakımından zengin olması nedeniyle daima önemini korumuştur.

            M.Ö. 70 yılında Romalı kumandan Lucullus tarafından alınan kent, Pompey tarafından (M.Ö. 64) Pontus'ta oluşturulan 11 kent'ten biri oldu. Pompey kurduğu Bithynia - Pontus Eyaleti içinde, Amasia şehrine geniş ve verimli topraklar verir. Şehrin toprak hâkimiyeti 500 stad uzunluktan fazla olup, Kızılırmak ve Kapadokya sınırına dayanıyordu. Strabon'a göre Romalılar kenti yerel prenslerin kontrolüne (Mark Antony zamanı) bırakırlar. M.Ö. 2 yılında Augustus şehri Galatia Eyaleti'ne bağlar ve kent Pontus Galaticus Bölgesi'nin metropolisi olur. Böylece kentin yeni era başlangıcı M.Ö. 2 yılı olarak başlamaktadır.

            Trajan'la (M.S. 98 - 117) kent, genişletilmiş Kappadokya Eyaleti'ne Pontus Bölgesi'yle dahil edilmiştir. Bu dönemde şehir, Metropolis, Neokoros (İmparatorluk kültü) ve "Birinci Kent" unvanlarını alır. Roma Doğu sınırı ticaret yollarının gelişmesi kente büyük yararlar sağlar. Kent Hadriana, Severiana (Sept. Severus), Antoniniana (Caracalla) ve Alexandriana (Severus Alexander) isimleriyle varlığını sürdürür.

            Amasia bronzları ilk önce Mithridates Eupator zamanında, sonra az sayıda Augustus ve Domitianus zamanında, bol olmak üzere Trajan'dan Severus Alexander zamanına kadar darp edilmişlerdir. İmparatorluk Çağı bronzları hep tarihlidir. Dikkat çeken tipler arasında, her açıdan Strabon'un tarifine uyan, şehrin perspektiv görünüşü, İrisi Nehri, çok kez tekrarlanan bir odunluk ya da iki katlı, monumental, bir ağaca dayanmış, bir kartal ya da dört atlı bir arabayı yüklenmiş sunağı sayabiliriz.

            Burada belirtmek gerekir ki Mithridates'lerin kültünde önemli rol oynayan yerel bir Tanrı'nın sunağı Yunanlılar tarafından Karya'lı Zeus Stratios'la, Persler tarafından Ahura Mazda ile eşleştirilmiştir. Dört atlı araba Zerdüşt din adamlarının mitlerinde Yüce Tanrı'ya ulaştıkları arabadır. Katalog No. 6'da görülen sikkedeki sunak ya da odunluk belki dağın ulaşılan zirvesi ya da Cumont'un tercih ettiği gibi, kendisi tarafından keşfedilmiş Ebimi yakınındaki bir dağda olan, kutsal bir koruyla çevrilmiş büyük kutsal alandır. Şehirde bir Serapis Tapınağı olduğu gerek sikkelerde, gerekse de Basiliscus'un eserlerinde bahsetmesiyle kanıtlanmıştır ⁽¹⁾.

            ⁽¹⁾ W. H. Waddington, E. Babelon, Th. Reinach, Recueil Général Des Monnaies D'Asie Mineure, Vol. I, Sayfa 31 - 32.

KOMANA (Tokat)

            KOMANA (Tokat) : Kapadokya'nın aynı isimli şehirlerinden ayırt etmek için; Comana Pontica. Şehir yazıtlarında (Graecae ad res romanas). İris'in üzerinde Tokat'ın 9 km Kuzeydoğusu'ndaki Gömenek Köyü yakınında belirtilir.

            Comana, bir antik Kapadokyalı Tanrıça'nın kültüne sahipken, Mithridates zamanında sadece bir kasabaydı, ama rahibi devletin önde gelen 2. kişisiydi. Mithridates VI Eupator idaresindeki son din vekili, Amisus'lu Dorylaos idi. (Strabo) M.Ö. 65 yılında, Pompey, Comana'yı tapınağının ve kasabasının çevresindeki 2 schene ya da 60 stadlık (yarıçapında) araziyle prenslik yaptı. Buranın rahiplik görevine de Chérone mağlubunun oğlu, Archélaus II'yi getirdi.

            M.Ö. 55 yılında oğlu Archélaus III onun yerini aldı. 47 yılında, Sezar, onun görevine "Eski Kapadokya Kralları'nın neslinden, soylu Bithynia'lı" Lycomedes'i getirdi. Ve kutsal topraklara 4 schene = 120 stadlık bir alan ekledi.

            Daha sonra, Lycomédes, şüphesiz Mark Antony sayesinde, kral unvanı ve yeni toprak artışıyla birlikte eski Pompey'li kentler olan Zela ve Mégapolis'in bir kısmını elde etti. Actium'dan sonra (M.Ö. 31), Augustus Lycomédes'i görevden aldı ve Comana'nın kutsal işler görevini Médeios'a, göreve başladıktan birkaç ay sonra ölen Gordioucome'li Kléon'a, son olarak da Strabon'un"Geographia"sını yayımladığında halâ başta olan, 29 yılında idâm edilen Herakleia Tiranı Adiatorix'in oğlu, Galatyalı Deiotarus II'ye verdi.

            Birkaç yıl sonra, Comana, Roma İmparatorluğu'nun taşra topraklarına dahil edildi. Katılış tarihi - Komana'nın tarihi - Nerva idaresindeyken bastırılan (19 Eylül 96'dan 25 Ocak 98'e kadar) (63), takvim tarihli sikkeyle başlar. Bu para ancak 96/7 ya da 97/8 yılına aittir, öyleyse takvim M.S. 34 ya da 35 yılı Ekim'inde başlar.

            Komana, Eupator zamanında Mithridatik tipli birkaç bronz bastırmıştır. Roma İmparatorluk zamanındaki bronzlar önce Tanrıça Mâ'nın yıldız biçimli kafasını sonra da imparator portresini taşımışlardır. Septimius Severus'tan itibaren yöre sakinleri "IEPOKAICAIC KOMANEIC" olarak anılmışlar, bu ad yazıtlarda da okunur. (studia Pontica). Sikke tipleri arasında en ilginçleri (şüphesiz çok şematik) Mâ'nın tapınağı, tanrıça'nın heykeli ve Nike'yi taşıyan konik kutsal taş tasvirli olanlar ve Enyo heykelidir. ⁽¹⁾

            ⁽¹⁾ W. H. Waddington, E. Babelon, Th. Reinach, Recueil Général Des Monnaies D'Asie Mineure, Vol. I, Sayfa 106 - 140.

SEBASTOPOLİS - HERAKLEOPOLİS
(Tokat - Sulusaray)

            SEBASTOPOLİS - HERAKLEOPOLİS (Tokat - Sulusaray) : Bugün yüksek Scylax'da Sulusaray'dır. Yerleşim, yöre tarihini de belirleyen bir yazıt sayesinde saptanmıştır. 139 (ΘΛP) yılına, Hadrianus'un 21. Halk Meclisi (Tiribün) zamanına tarihlenir.

            Aynı eserin 114. numarasında Marcus Aurelius'un 3. konsüllüğü (164) şehrin 166 tarihine denk gelmektedir. Bu demektir ki şehrin tarihi M.Ö. 3 Ekim'inden itibaren başlamaktadır. Yaklaşık bu dönemlerde imparatorluğa katılan Ateporix Prensliği'ne dahil edilmiştir. (Strabon 12, 3, 37) Taşıdığı ismi bilinmiyor. (Belki Karana) (Yazıtlar : Cumont, Studia Pontica, III, 278. num.)

            Sebastopolis ilk defa Plinius (VI, 8) tarafından Colopene’nin küçük bir şehri olarak anılır. Ptoleme, burayı Galat Pontusu’ndaki Dioscurias – Sebastopolis’den ayırt etmek için “Sebastopolis – Herakleopolis” demiştir. Herakleopolis ismi, Septimius Severus zamanından önce görülmez. Bu adı belki de Commodus’un şerefine almıştı. Şüphesiz Herakles kültü yöresel bir Tanrı’nın yerini almıştı. Sikke tiplerinin çoğunda görülür ⁽²⁾

            ^{(1 - 2)} W.H. Waddington, E. Babelon, Th. Reinach; Recueil Général Des Monnaies D’Asie Mineure, Vol. I, Sayfa 106 – 140.

ZELA (Tokat - Zile)

Map showing some of the major battles of the late-Republican period

            ZELA (Tokat - Zile) : Bugün, İris’in (Yeşilırmak) Güneyi’nde bir tepenin üzerindeki Zile, Mithridates zamanında Persler’in ünlü tanrıları Anaitis’in tapınağına sahip basit bir kasabayken, Zela, Pompe zamanında bir şehir olup, geniş topraklara sahip oldu (Strabon). Daha sonra, Mark Antony zamanında, bu toprak Ateporix, Zela’nın ve Comana’nın büyük rahipleri arasında parçalandı; en sonunda tamamen Pythodoris’e ait oldu (Strabon). Zela geri kalan Pontus ile birlikte Polemoniak Pontus’a katıldı. (Kapadokya Vilâyeti). Paraları, Ptoleme’nin de sayıldığı tarih olan M.S. 63, Ekim’den itibaren görülür. Diocletian’dan sonra şehir Helenopontus’a (Hierocles) dahil olur.

            Zela’nın bilinen paraları ender olarak otonom (Pompe zamanı) ve Trajan ve Septimius Severus idaresindeki imparatorluk sikkeleri olarak basılmıştır. Bunlardan biri, şehrin, Strabon tarafından bahsedilen, sur duvarlı bir görüntüsünü taşır. Diğerleri ise  başlıca tapınakları görüntüler. Ayrıca eski Anadolu Tanrıları olabilecek Anaitis ve Zeus Epikarpios’un tasvirlerini de fark etmek mümkündür.

            Tanrıça Anaitis’in Kültü’nün ana kentlerinden biri olan Zela’da Tapınağın Başrahibi, aynı zamanda Zela ve çevresinin yöneticisi olarak görev yapardı. Sikkelerden görülen tiplemeler; Anaitis Tapınağı’nın  çeşitli görüntüleri; oturan ve elinde mısır tutan erkek figür; iki kule ve bir kemer altı yolu; Septimius Severus ve ailesi; üzerinde Zeus Epikurpios olan Trajan dönemi bir sikke sayılabilir. Şehrin ismi ZHΛITΩN TOΥΠONTOY diye okunur. ⁽³⁾

            ⁽³⁾ W.H. Waddington, E. Babelon, Th. Reinach; Recueil Général Des Monnaies D’Asie Mineure, Vol. I, Sayfa 106 – 140 - 158.

            KAYNAKÇA :

            1 - BMC : British Museum Catalogues : Greek Coins. 29 vols. (London 1873 - 1925)
            2 - SNG Aul : Sylloge Nummorum Graecorum. Sammlung H. Von Aulock. 18 volumes. (Berlin 1957 - 1968)
            3 - Sear : D.R. Sear, Greek Imperial Coins. The Local Coinage of the Roman Empire. (London 1982)
            4 - M.J. Price : Martine Jessop Price and Bluma L. Trell, Coins and Their Cities. Architecture on the Ancient Coins of Greece, Rome and Palestine. (London 1977)
            5 - Wadd. R.G. : W.II. Waddington, E. Babelon, Th. Reinach, Recueil Général des Monnaies d'Asie Mineure, vol. I, fasc. i, (Paris 1904)
            6 - Barclay V. Head, Historia Numorum. Oxford. 1911.
            7 - Stillwell, Mc Donald, Mc Allister; Classical Sites. Princeton 1976.