zela

Araştırma : M. Ufuk MİSTEPE
(Araştırmacı - Orman Endüstri Yüksek Mühendisi)

Osmanlı İmparatorluğu'nun eyalet yönetiminde "Eyaleti Suğra" ya bağlı olan Zile, Sivas vilayetinin Tokat Sancağı'na bağlı bir kaza merkezidir. Geçmişi hakkındaki mevcut birçok kayıtların yanında, yapılan arkeolojik araştırmalar gösteriyor ki ilçe Tunç ve Demir Çağları'ndan beri iskana açıktır. Amasyalı ünlü coğrafyacı - tarihçi STRABON'a göre Zile, NİNOVA (Asur Krallığı'nın başkenti) melikesi SEMİRAMİS tarafından kurulmuştur. Semiramis, güzel bir cariye iken BELH şehrinin kuşatılması sırasında gösterdiği dirayet ve yiğitliği sonucunda, Asur Hükümdarı NİNUS' un takdirini kazanmış ve onunla evlenmiştir.

M.Ö. 1916 yıllarında kocası NINUS'u zehirleyerek Asurların yönetimini ele geçirmiştir. Bu hesaba göre Zile 4000 yıllık bir tarihi geçmişe sahiptir. Zile kalesinin (Anadolu’da bilinen tek dolma kaledir) Roma kumandanı SULLA tarafından yaptırılmış olması veya burada AMANOS Mabedi'nin bulunması ve muhterem anlamına gelen SİLLA denmesinden dolayı, Zile'nin ismi zamanla ZELA - ZİLE şeklini almış olabilir. Tarihçi CHARLES TEXIER'e göre, STRABON eserinde ZELA'dan bahseder.

Hüseyin Hüsamettin Efendi'nin Amasya Tarihi'nde bu yerleşim yerinin Togait Hükümdarı HARKAR HAN tarafından önemli bir yer haline getirildiği, muhterem anlamına gelen SILAY adının verildiği zamanla ZELA - ZİLE şekline dönüştüğü yazılıdır. Ali Danişment Tarihi'nde, Mirkatel Cihad'da Zile'den "KIRKIRİYE" diye bahsedilmektedir.

Evliya Çelebi Seyahatnamesi'ne göre "1643" burada halı ve kilim dokumacılığının ileri gitmesinden dolayı şehrin bu adı aldığı belirtilmektedir. Kısaca; Zile isminin nereden geldiği hakkında kesin bir hüküm vermek mümkün değildir. Ancak, Amasyalı STRABON'un tarihçi ve coğrafyacı olması ve Zelitis - Zela ismini eserinde kullanması, bu kelimenin çok eskiden beri kullanıldığı izlenimini vermektedir. Ayrıca, Zile'nin 29 km güney doğusundaki Maşat Höyük'de bulunan belgelerin incelenmesi sonucunda, Ord. Prof. Şevket Aziz KANSU ve aynı buluntulara dayanarak Şemsettin GÜNALTAY, Anadolu isimli eserinde Eti Medeniyeti'nin bugünkü Zile'ye kadar yayıldığından bahsetmektedirler. Bu durumda Zile, Maşat Höyük kazılarında bulunan tabletlerden elde edilen bilgilere göre; Orta Anadolu'da başlayıp Kuzeydoğu'da Yeşilırmak havzası boyunca sıralanmış Hitit yerleşim merkezlerinden biri olan "ANZILlA" olmalıdır.

.
GIRGIRİYE - KARKARİYE - KARKARYE - KIRKARİYE - KIRKIRİYE
ZİLE'NİN Mİ KIRŞEHİR'İN Mİ ESKİ ADLARI?

Araştırma : M. Ufuk MİSTEPE

Turquie d'Asie,
Dressée sur les Observations Astronomiques - 1786

http://mapmogul.com/catalog/product/info.php+cPath+19_61+products_id+886

Tarih - i Âl-i Danişmend ve Mirkatü'l - Cihad'da yer aldığı muhtelif yayınlarda ifade edilen bu isimler hem fonetik açıdan hem telâffuzundaki benzerlik açısından Zile yerleşim birimine değil, bilâkis Kırşehir ismine çağrışım yapmaktadır.

Yukarıdaki 1786 tarihli haritayı inceleyecek olursak; KIRCHIHIR (Kırchıhır) adlı yerleşim birimi Kayseri - Sivas - Amasya'yı Kırşehir'e bağlayan dörtgen konumlu yerleşim yeri üzerinde olup, Zile olması mümkün değildir. Çünkü Zile Yeşilırmak kolları arasında yer almaktadır; oysa Kırchıhır Kızılırmak üzerinde görülüyor.

Sizce Hangi Fotoğraf Kırşehir'i Hangisi Zile'yi Çağrıştırıyor Acaba?

Moll Herman 1716
Gargauritis ve Zelitica Hinterlandı

http://www.akmed.org.tr/index.html?page=haritaindex
http://xena.lib.unimelb.edu.au/cgi/map_view.cgi#top

Yukarıdaki Moll Herman'ın 1716 tarihli ve iki ayrı kaynakta bulduğum haritada ise sağ ortada Zelitica hinterlandı ile sol ortada Gargauritis hinterlandı bariz bir şekilde birbirinden ayrılmıştır. Yeşilırmağın Çekerek kolu da dikkate alındığında Zile'nin Zelitica Ovası'nda, Kırşehir'in de Gargauritis Ovası'nda yer alması gerekir. Bu itibarla telâffuz olarak da Gırgıriye, Karkariye, Kırkıriye zaten KIRŞEHİR olduğu intibaını fonetik olarak baştan beri desteklemektedir.

Aşağıdaki haritada ise okla gösterilen yerde Gargara yerleşim birimi bulunmakta olup, Zile haritanın en sağ ortasında ve harita sınırları dışında bulunması gerekmektedir.

Gargara - 1590 (Anonyme)
Asia intra Sinum, Amisenum & Issicum [map]

http://xena.lib.unimelb.edu.au/cgi/map_view.cgi#top

1) Bizanslı Étienne, buna ilişkin Zéla kelimesi konusunda şöyle diyor "Burası Anaïtis'in onuruna İskitler (Sacées)'in tapınak kabul ettikleri yerdir. Pont krallığında ikinci bir Zile daha vardır."

* Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi - Charles Texier / Ankara 2002, (Cilt 3, sh. 164).

2) ÖZLÜCE Yeraltı Şehri : Eski adı "ZİLE" olan ÖZLÜCE Köyü merkezindeki Yeraltı Şehri, Nevşehir – Derinkuyu karayolu üzerindeki Kaymaklı Kasabası’nın 6 km Batı’sındadır.

Kaynak : http://www.canim.net/turkiye/bolumler.php?op=devami&id=155

* Kırşehir Satraplığı'na bağlı olan ZİLE'nin şimdiki ÖZLÜCE Köyü Yeraltı şehri ile karıştırılması olasıdır.

3) Kasabayı evvelce Harkar Han yaptırmış ve bir müddet Karkarye denmiş ise de Zile ismi yaygınlaşmıştır. Tarih-i Âl-i Danişmend ve Mirkatü'l-Cihad'da Zile'nin diğer ismi Karkarye'dir. (Amasya Tarihi, C. II, s. 120.)

* Harkar Han adı dolayısıyla da bu ismin Kırşehir adı ile karıştırılmış olması olasıdır.

M. Ufuk MİSTEPE - 04.06.2005/ANKARA

Bilge UMAR, 'Türkiye'deki Tarihsel Adlar' adlı yapıtında² Zela adının menşei ile ilgili olarak bizlere şu bilgileri aktarmıştır :

"ZELA. Yakınlarında 'Geldim, gördüm, yendim' savaşının yapıldığı kentçik; şimdi Tokat İli'ne bağlı ilçe merkezi Zile. Bunun çevresindeki bölgeye de Zelitis denirdi (Strabon, 12 III 37). Mysia'daki Zeleia'nın adaşı olmalıdır; ancak, Zela adının kökenini, anlamını güvenle saptayamadım. Yalnız, bu konuda bir olasılık üzerinde durabilirim. Şöyle ki :

Cramer (c. 1 s. 360), İonia'daki Klaros Tapınağı kalıntıları yerine yöre halkının, kendi çağında (19. yüzyıl başı) Zille dediğini söylüyor. Bu yer, Kolophon'dan güneye, Notion kentine ve denize (Ahmetbeyli kumsalına) uzanan bir doğal yol (vâdi girintisi) üzerindedir. Bu nedenle, Zille, Zile adlarının aslının, 'Kutsal Yol / Geçit' anlamında Sila yâni S(wa)-İla olabileceği hemen akla geliyor; bkz. Swa, İla, Silandos. Tokat İli'ndeki Zela / Zile, batıdan, Ankyra ve Tavium dolaylarından ünlü tapınak kenti Pontos Komanası'na ve ilerisine ulaşım sağlayan önemli bir ana yol üzerinde idi.

Zile'nin bizce bilinen tarihsel adının Zela olması, yâni i/e farkı, incelediğimiz konu yönünden önemli değildir. Çünkü Luwi dilinde ve ardılı dillerde 'Geçit, boğaz' anlamındaki sözcüğün hem ela diye hem de ila diye kullanıldığını saptamıştık (bkz. Ela).

Anımsatalım ki Mysia'daki İlk Çağ kentçiği Zeleia dahi, önemli bir doğal ve tarihsel yol üzerinde, güney yandadır.

ZELEİA. Mysia kenti. İliada'da (II 823, IV 103, 121) anılmasından, pek eski olduğu bellidir. Biga - Gönen yolu üzerinde, Gönen'in 12 km kadar kuzey - kuzeybatısında, Sarıköy'ün ve sözü geçen yolun bitişiğindeki orta yükseklikte tepenin yamaçlarında idi. Adının anlamı konusunda bkz. Zela.

ZELİSA. Zela'nın bir diğer adı (Ramsay, s. 364) : Zel(a)-İssa, 'Zela Kenti'. Bkz. Zela, Assa.

ZELİTİS. Bkz. Zela. Sözcük, Zela adına, Hellen dilinin -itis takısını eklemekle türetilmiştir; bkz. - itis.

Sulla adı diktatöre atalarından kalmıştır. Bu adın anlamı tartışmalıdır; olasılıkla, Romalıların birçok ek adı gibi Sulla adı da ilgi çeken bir beden özelliğini belirtmek için kullanılır. Cornelii sullae ailesinde bu adın Sibylla'dan geldiği ileri sürülmektedir.¹

Yüzünün rengi diktatöre Sulla adının takılmasına neden olmuştur derler, hattâ Atina'da bir güldürücü :

Farklı Zile Adları	Tarih	Kaynak Harita, Eser ve Yapımcıları
Anzilia		Ersal YAVİ 18.02.1987 Ankara - Yağlıboya Tablolarla Tokat Kataloğu
Anziliya		Maşat Höyük Çivi Yazılı Hitit Tabletleri - Prof. Dr. Sedat Alp - 8. Türk Tarih Kongresi Bildirisi.
Gazala
Gırgıriye	(!?)	(Bu ve alttaki 5 isim Kırşehir'e aittir; bu isimler bilinmeyen bir neden ile Zile'ye maledilmiş olup; belge niteliğindeki haritalar M. Ufuk Mistepe tarafından 31.05.2005 tarihinde ortaya çıkarılmıştır.)
Karakarye	1074 - 5	Mirkâtü'l - Cihâd, Topkapı, Revan Köşkü, No. : 364, vr. 10a - 1164/560 tarihli vakfiye.
Karkariye	(!?)	Melik Ahmet Danişment zamanı.
Karkarye	H. 466 (1073/1074)	Tarih-i Âl-i Danişmend ve Mirkatü'l-Cihad'da.
Kırkariye	(!?)	H. 1301 (M. 1886) tarihli Sivas Salnamesi'nin Zile bölümü (Cihannuma'nın rivayetine göre).
Kırkıriye	(!?)	Ali Danişment Tarihi ve Mirkatel Cihad'da.
Sılay		Hüseyin Hüsamettin Efendi'nin Amasya Tarihi.
Silay		Tokaitler "Mübarek Vatan" anlamında kullanmışlardır.
Sile		http://www.davidrumsey.com/
Sileh	1922	Bartholomew, J. G. (John George), 1860-1920 ; John Bartholomew and Son http://www.davidrumsey.com/maps5401.html
Zala		H. 1325 (M. 1907) Sivas Salnamesi'nde Zile ile ilgili bilgiler.
Zeila	M.Ö. 47	Aulus HIRTIUS - Alexandrian War. African War. Spanish War, Julius Caesar tarafından. Çeviren A. G. Way. Yayın tarihi 1955. Harvard University Press
Zela	1522 1751 1862	Waldseemuller Martin; Robert de Vaugondy, Didier, 1723-1786 ; Robert de Vaugondy, Gilles, 1688-1766 http://www.davidrumsey.com/maps2436.html Garnier, F. A. 1803 - 1863, http://www.davidrumsey.com/maps1298.html http://www.davidrumsey.com/maps1290.html
Zelâ	- M.Ö. 7. Asır	Prof. Dr. Sedat ALP - Klâsik Çağ'daki Zelâ adından bahsetmektedir. İlk Çağ'ın ünlü Coğrafyacı'sı Strabon'a göre...
Zeleh	1801 1813	Johnston, Alexander Keith, Pinkerton, John, 1758-1826 http://www.davidrumsey.com/maps4824.html
Zelid
Zelidis		Zela şehrinin yer aldığı bölgeye ve yöreye verilen ad.
Zelisa		Zela'nın bir diğer adı (Ramsay, s. 364) : Zel(a)-İssa, "Zela Kenti"
Zelit	M.S. 250	Zile Kalesi'nde sağdaki Mil Taşı'nın (sütun) en sonunda yazılıdır.
Zelitid		Zela şehrinin yer aldığı bölgeye ve yöreye verilen ad.
Zelitis	1686	Zela şehrinin yer aldığı bölgeye ve yöreye verilen ad. Cantelli, Giacomo; http://xena.lib.unimelb.edu.au/cgi/map_view.cgi#top
Zelitica		Zela şehrinin yer aldığı bölgeye ve yöreye verilen ad. http://www.akmed.org.tr/index.html?page=haritaindex
Zeltis		Zela şehrinin yer aldığı bölgeye ve yöreye verilen ad. http://www.davidrumsey.com/maps2436.html
Zelos	1747	David Rumsey Collection v4.0 http://www.davidrumsey.com/maps5986.html
Zelus	1642 1642	Sanson, Nicolas; http://xena.lib.unimelb.edu.au/cgi/map_view.cgi#top Tavernier, Melchior, d. http://xena.lib.unimelb.edu.au/cgi/map_view.cgi#top
Zeyli
Zila	August 1920	By. D. ECONOMIDES - THE PONTUS, Constantinople - Carte du Pont.
Zilâ		Prof. Dr. Sedat ALP - Maşat Höyük Kazıları.
Zilch		http://www.e-paranoids.com/z/ze/zela.html "For a while, Zela, known as Zilch, was a caza in the sandjak of Tokat and the vilayet of Silvas. It is now Zile, Turkey." http://www.newadvent.org/cathen/15753c.htm "Zela (now Zilch) is caza in the sandjak of Tokat."
Zileh	1787 1843 1861 1862 1872 1897	Kitchin, Thomas; http://www.davidrumsey.com/maps2532.html Society for the Diffusion of Useful Knowledge (Great Britain) Johnston, Alexander Keith; Garnier, F. A. 1803 - 1863, http://www.davidrumsey.com/maps1298.html http://www.davidrumsey.com/maps1290.html Fullarton, A. & Co. Rand McNally and Company http://www.davidrumsey.com/maps4436.html
Zilê	1697 - 1782	Anville Jean Baptiste Bourguignon d.
Zilè	1791	Bonne, Rigobert,
Zilleh	- 1851	Martin R.M. Tallis J.&F.; Martin, R.M. ; Tallis, J. & F.; http://www.davidrumsey.com/maps2603.html
Zilon	Mart 1920	Pontus Meselesi (1912 – 1923) - Stefanos Yerasimos http://www.gelawej.com/makaleler/S.Yeresimos-PontusMeselesi.htm
Zile	1787 1860 - 1920	Kitchin, Thomas http://www.davidrumsey.com/maps2597.html Bartholomew John George

¹ PLUTARKHOS - Yaşamlar XXI Lysandros - Sulla / Çevirenler : Ayşe (Önsay) Sarıgöllü, Nilüfer (Bayar) Gürsoy, Dünya Klâsikleri Dizisi : 56, 159 sayfa, Temmuz 1999, Cumhuriyet Gazetesi eki, sh. 65 - 145 - 146.
² UMAR, Prof. Dr. Bilge - Türkiye'deki Tarihsel Adlar / İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1993, 15,5 x 23,5 cm, 865 sayfa, Türkçe, Karton Kapak, ISBN No. : 975-10-0539-6, sh. 825.