ÜNYE'YE YERLEŞEN
TÜRKMEN AŞİRETLERİ

TARİH BOYUNCA ÜNYE
(Ünye Belediyesi Kültür Yayınları : 3 - Samsun/2003, 514 Sh.)

            Yerleşme denilince akla gelen ilk husus coğrafyadır. Çünkü yapı, yerleşmeyi etkileyen, tayin edici temel bir faktördür. Arazinin dağlık, ovalık, vâdi boyu, yol güzergâhı vs. oluşuna, iklimin tipine ve bitki örtüsüne göre şekillenmektedir.

            Tahrir defterlerinde Müslim ve gayri Müslim unsurların hangi etnik kökenlerden geldiği konusunda tatmin edici bilgi bulmak her zaman için mümkün olmamakta, bazen de yanıltıcı olabilmektedir. Tahrir memurlarının yaptıkları bu genellemeler bugün araştırmacıları zor durumda bırakmaktadır.

Kirghiz_nomads

            Bugün bizim bazı kavramlara yüklediğimiz manâların XVI. yüzyılda farklı oluşu ve Osmanlı'nın bunu farklı ele alışı gibi hususlar göz önüne alınmadan bu konularda yapılacak değerlendirmeler de daima hataya düşmek ihtimali vardır.

            Meselâ, gayri Müslimler için de Tahrir Memurları benzer bir yola başvurmakta ve sık sık genellemeye gitmektedirler. Sinop, Ünye, Trabzon vs. gibi Karadeniz şehirlerindeki gayri Müslimler umumiyetle "Cemâ'at-ı Rumyân" Doğu ve Güneydoğu Anadolu'daki Hıristiyanlar da "Cemâ'at-ı Eramine" başlığı altında zikredilmektedir.⁸⁶

            Ünye'ye birçok Türkmen ve Yörük yerleşmiştir. Yörük deyimi, iyi ve çabuk yürüyen, göçebe, Anadolu'nun çadırda oturan Türkmenleri, bir yerde yerleşmeyen göçebe halkı anlamına gelir. Bunlar, Anadolu'ya ve oradan Rumeli'ye yayılmış Türkmen topluluklarıdır.⁸⁷

            Anadolu'nun Kuzey taraflarına ekseriyetle on iki Bozok boyuna mensup Türkmenler yerleştirildiler.⁸⁸ Ünye'ye yerleşen Yörükan ve Türkmenler cemaatlerinden bazıları şunlardır; Almanân,⁸⁹ Galağuzlu,⁹⁰ Bayramca,⁹¹ Cinis'dir.⁹² Corgi,⁹³ Çakarlı (Çakarlu),⁹⁴ Çilingir,⁹⁵ Eğlence,⁹⁶ Ekrâd taifesinden Milân aşireti,⁹⁷ Göbeğ,⁹⁸ Yörükan taifesinden Hûsâmlı (Husâmlı),⁹⁹ İncirli (İncirlü),¹⁰⁰ Kelengerli (Kelengerlü),¹⁰¹ Kerâmeddin,¹⁰² Ketsen.¹⁰³

            Kurna nâmı diğer Ca'ferli (Caferlü)¹⁰⁴; Küpeler veya Küpeli (Küpelü),¹⁰⁵ Küplü,¹⁰⁶ Mahyalı (Mahyalu),¹⁰⁷ Ekrâd taifesinden olan Milân cemaati,¹⁰⁸ Nâzirbeğli (Nâzırbeğlü) veya (Nazırbeğ),¹⁰⁹ Nâzırlı (Nâzırlu),¹⁹⁰ Sarac,¹⁰¹ Söğüd veya Söğüdlü (Söğüdlüoğulları),¹⁰² Sürüşlü (Suruşlu) veya (Sürüş),¹⁰³ Şahna,¹⁰⁴ Bozulus Aşireti'nden olan Şeyhlü cemaatinden olan Şeyhler, Şeyli (Şeylü) (nâm-ı diğer Sülübeğ),¹⁰⁵ Turmuşlu (Durmuşlu),¹⁹⁶ Yava,¹⁰⁷ Yazmanlı (Yazmanlu),¹⁰⁸ Yeğirli,¹⁰⁹ Yomalı (Yomalu),¹¹⁰ Karaöylü ve Karlıoymağı,¹¹¹ gibi aşiretler, cemaatler ve oymaklar Ünye'ye yerleşerek bölgenin Türkleşmesinde birinci derecede rol oynamışlardır.

            Bugün bu Türkmen aşiretlerinin isimleri Ünye'de köy, mahalle ve mevki olarak geçmektedir. Bugün Bayramca Mahallesi, Curi mevkii (Corgi), Göbü (Göbeğ), İncirli, Kurna, Nadırlı gibi yer isimleri hep Türkmenler'in buralara yerleştiği işaretini vermektedir.

Ünye'nin Türkleşmesinde Rol Oynayan Oğuz Boyu :
Çepniler

            Çepniler, Oğuzlar'ın Üçok koluna bağlı boylardan biridir.¹¹² Anadolu ve Rumeli'de ve özellikle Karadeniz Bölgesi'nin bir Türk yurdu olmasında etkin rol oynamışlardır. Tespit edilebildiği kadarıyla Çepniler'den bahseden ilk müellif Kaşgarlı Mahmud'dur.¹¹³

            Çepniler, Oğuz Han'ın oğullarından Gök Han'ın dört oğlundan biri olan "Çebni"nin neslinden olup, bu kişiden adlarını almışlardır.¹¹⁴ Reşideddin'e göre Çepni, "yağı (düşman) olan her yerde durmayıp savaşan", Yazıcıoğlu'na göre "kandaki yağı göre derhal savaşır ve çarpar"¹¹⁵. Ebulgazi Bahadır Han'a göre de "bahadır (=cesur)" manâsına gelmektedir.¹¹⁶

            Çepni Türkleri önce Türkistan'dan İran'a ve buradan da Anadolu'ya göç etmişlerdir.¹¹⁷ Mehmet Fuad Köprülü Çepniler'in Anadolu seferleri sırasında geldiklerini ve Batı Anadolu ile Trabzon İmparatorluğu hudutlarına yerleştirildiğini belirtmektedir.¹¹⁸ Anadolu'ya göç eden Çepni boyunun önemli bir bölümünün XIII. asırda Sinop bölgesinde bulunduğu görülmektedir. Nitekim, 1276'da Karamanlı Mehmed Bey, Konya üzerine yürüdüğü zaman, Trabzon Komnen İmparatorluğu yöneticileri bunu fırsat bilerek Sinop'u ele geçirmek için deniz yoluyla saldırıya geçmişti.

            1277 yılında gerçekleşen bu saldırı bölgede bulunan Çepniler tarafından geri püskürtülmüştür.¹¹⁹ Çepniler'in Trabzon İmparatorluğu donanmasını mağlup etmeleri, onların hem teşkilâtlı ve hem de çok kalabalık bir kütle halinde Sinop çevresinde yaşadıklarını, ayrıca denizde savaşacak derecede mahir denizciler olduklarını¹²⁰ ve bu sebeple buraya hayli zaman önce yerleştiklerini ortaya koymaktadır.¹²¹ Karadeniz'e sahilden ve Giresun - Trabzon hattının Güney'inde bulunan dağlar ile vadilerden ilerleyen Çepni boyları,¹²² buralara kısa sürede hâkim olmayı başarmışlardır.

Çepni Faktörü

            Danişmendliler, Selçuklular ve Bizans arasında devamlı gidip gelen Ünye 1297'li yıllarda Çepni Türkleri'nin buraya yerleşmesi ile buradaki Türk hâkimiyeti perçinleşecektir.¹²³ Nitekim, Prof. Dr. Faruk Sümer'e Paneratos'un¹²⁴ günlüğüne dayanarak verdiği bilgide, 16 Ağustos 1297'de ölen Trabzon Kralı Kaloioannes Komnenos (John II. 1280 - 1297) zamanında Türkler'in Ünye yöresini (Halibia) fethettiklerini söyler.¹²⁵

Turkmen_with_horse

            Bu Türkler Çepni Türkleri'dir. Prof. Dr. Feridun Emecen ise "Canik denilen Samsun - Giresun arasındaki bölgenin fethinde en büyük rolü oynayan Çepniler oldular." demektedir.¹²⁶ Bölgedeki yer ve insan isimleri de buranın Türkleşmesinde Çepni faktörünü ortaya koymaktadır.¹²⁷

                                                                      Osman DOĞAN

            KAYNAKÇA :

            86) Ünal, Mehmet Ali - "Çemişgezek Sancağı'nda Yerleşme ve Nüfus" Prof. Dr. Bayram Kodaman'a Armağan, Samsun 1993, s. 318.
            87) Türkay, age, s. 697.
            88) Yınanç, Mükremin Halil - Türkiye Tarihi, Selçuklular Devri, I. Anadolu'nun Fethi, İstanbul 1944, s. 88. Yılmaz, Ali - Samsun Kazası'nın İdarî, İktisadî ve Sosyal Durumu (1485 - 1520), İstanbul 1990, (İÜ Sos. Blm. Ens. Tarih Blm. Yen,çağ Tarihi Anabilim Dalı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), s. 7 - 8.
            89) Bu Türkmen cemaatinin diğer isimleri, Alamanlı (Alamanlu, Almanlı, Almanlu) Türkay, age, s. 173.
            90) Türkay, age, s. 192.
            91) Türkay, age, s. 200.
            92) Türkay, age, s. 238.
            93) Türkay, age, s. 240.
            94) Türkay, age, s. 245.
            95) Veya Çilingirli (Çilingirlü); Türkay, age, s. 256.
            96) Veya Eğelenceli (Eğlencelü); Türkay, age, s. 294.
            97) Bu aşiretin diğer üyeleri Hakkari Sancağı'nın merkezi ve bu sancağın Mahmudiye kazasına yerleşmişlerdir. (bkz. Türkay, age, s. 109).
            98) Veya Göbeği, Göbeğili (Göbeğilü); s. 320.
            99) Kaş Kazası (Teke Sancağı), s. 363.
          100) Çirmen, Maraş ve Karahisar-ı Şarkî, Niksar Kazası Şarkî Sancakları Sivas Sancağı), Lefke Kazası Hüdavendigâr Sancağı), s. 373.
          101) Türkay, age, s. 433
          102) Veya Keremeddin, Keremeddinli, Keremeddinlü; Türkay, age, s. 435.
          103) Danişmendlü Konar - Göçer Türkmen taifesindendir, s. 436; diğer isimleri Kestan, Kestanlı (Kestanlu), (Kesten, Kestenli, Kestenlü), (Kestenceridi, Kestenceridü).
          104) Türkay, age, s. 472.
          105) (Küpelihasan, Küpelühasan, Küpelioğlu, Küpelüoğlu), s. 481.
          106) Türkay, age, s. 481.
          107) Türkay, age, s. 489.
          108) Türkay, age, s. 500.
          109) Türkay, age, s. 514, Maraş, Bozok ve Vize Sancakları, Erzincan Sancağı.
          110) Türkay, age, s. 514, Maraş, Bozok ve Vize Sancakları, Bâb-ı Atik Kazası (Vize Sancağı), Yenice-i Karasu Kazası (Paşa Sancağı).
          111) Saraclar, (Saraclı, Saraclu, Salac) Türkay, age, s. 551.
          112) Türkay, age, s. 580
          113) Türkay, age, s. 587
          114) Şahnalı (Şahnalu), (Şıhna, Şıhnalı, Şıhnalu), Türkay, age, s. 589.
          115) veya Şeyhli Türkmanı, (Şeyh), Türkay, age, s. 597.
          116) Türkay, age, s. 630.
          117) Yavalar, Yavalı (Yavalu), Türkay, age, s. 652.
          118) Türkay, age, s. 655
          119) (Yeğirlü), (Yeğerli, Yeğerlü), Türkay, age, s. 656.
          120) (Yumalı, Yumalu), (Yumlu), Türkay, age, s 660.
          121) Bilgehan, Atsız Gökdağ - "M.Ö. 2000'li Yıllardan Günümüze Giresun'daki Türk Varlığı" Giresun Tarihi Sempozyumu (24 - 25 Mayıs 1996) Bildiriler, İstanbul 1997, s. 37.
          122) Togan, A. Zeki Velidi - Oğuz Destanı (Reşideddin Oğuznaması, Tercüme ve Tahlili), 2. Baskı, İstanbul 1982, s. 51 - 52; Köprülüzade Mehmet Fuat - "Oğuz Etnolojisine Dair Tarihî Notlar", Türkiyat Mecmuası (OTM) S. 1 (İstanbul 1925), s. 206.
          123) Divanü Lügat-it Türk Tercümesi, trc. Besim Atalay, C. 1, Ankara 1985, s. 58.
          124) Togan, age. s. 51.
          125) Togan, age, s. 52.
          126) Ebulgazi Bahadır Han - Türkler'in Soy Kütüğü (Şeçere-i Terakime), Yay. Haz. Muharrem Ergin, İstanbul t.y., s. 51; Bostan, Hanefi - "Anadolu'da Çepni İskanı" Türkler Ansiklopedisi, C. 6, Ankara 2002, s. 299.
          127) Şakir Şevket - Trabzon Tarihi, C. II, İstanbul 1294, s. 165.