Makale : Bekir ALTINDAL
Araştırmacı, Yazar, Başmüfettiş

Araştırmacı, Yazar Bekir ALTINDAL Bir Konferansta

SALNAMELERDE ZİLE

            Salname, kelime olarak yıllık anlamına gelmektedir. Bir senelik hâdiseleri topluca göstermek üzere toplanmış eserlerdir. Osmanlı döneminde  ilk devlet  salnameleri 1848 yılından itibaren neşredilmeye başlamıştır.

            Hasan Duman'ın  "Osmanlı Yıllıkları" adlı kataloğunda; ilk vilâyet yıllığının Hicrî 1283 ve son vilâyet yıllığının da H. 1334 tarihinde yayımlandığı, Zile'nin bağlı bulunduğu Sivas Vilâyeti’nin ilk salnamesinin H. 1287 (Milâdî 1870) ve son salnamesinin de H. 1325 (M. 1907)  tarihli olduğu  belirtilmektedir. Yine aynı eserde Sivas Salnameleri   sırasıyla H. 1287, 1288, 1289, 1292, 1293, 1298, 1300, 1301, 1302, 1304, 1306, 1308, 1321, 1325 tarihli olarak yayımlandığı verilmektedir.  Bu çalışmamızda bazı salnamelerden metin ve bilgiler aktarılacaktır.

            H. Safer 1284  (Haziran 1867) yılında çıkarılan Vilâyetler Nizamnamesi'ne göre vilâyetler  sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar nahiyelere ve nahiyeler köylere bölünmüştür. Bu nizamnameye göre yapılan  düzenlemede; Zile ve Erbaa;  Sivas Vilâyeti’ne bağlı Amasya Sancağı’nın birer kazasıdır.

            Hicrî 1287 (Milâdî 1870) ve 1288 tarihli salnamelerde Zile başlıklı sayfada Nevahi başlığı altında Turhal, Zile'nin nahiyesi gözükmektedir. Tokat ise Sivas sancağına  bağlıdır. Bu nizamnameden 8 sene sonra ise nahiyelerle ilgili düzenleme yapılmış ve Turhal, Kazabat, Artıkabat, Komnat ve Kafirli Tokat'ın nahiyesi olmuştur.

            Bu düzenleme tarihi olan 1876 yılında da Zile Amasya Sancağı'na bağlıdır. 1908 yılında ise Tokat sancaktır. H. 1325 (M. 1907) yılı salnamesine göre Zile, Erbaa ve Niksar Tokat Sancağı'na bağlı kazadır. Zile'nin nahiyeleri ise İğdir, Kadışehri ve Eski'dir.  (Şimdiki Aydıncık İlçesi.)

            1864 yılında yayımlanan nizamnameye göre vilâyetlerde vâli, sancaklarda mutasarrıf, kazalarda kaymakam görev yapmaktadır.

            Bu genel  açıklamalar ışığında Sivas Vilâyet Salnameleri'ndeki (Salname-i Vilâyet-i Sivas) Zile ile ilgili bölümlerden, Zile hakkında bilgiler verilmeye çalışılacaktır.

            Hicrî 1287 (M. 1870)  tarihli salnameye göre Zile'de 27'si merkezde olmak üzere 52 mahalle, merkezde 4.690 müslim, 1.017 gayrimüslim,  karyelerde (köylerde) 9.653 müslim, nahiyesi Turhal'da 2.496  müslim  olmak üzere  toplamda 18.056 nüfus bulunmaktadır.

Salname-i Vilâyet-i Sivas.
H. 1287 (M. 1870) - Sayfa : 73,

Zile Kazası (Tokat Dergisi 41. Sayı)

            Bu salnamede isimleri geçen  dönemin görevlileri aşağıda verilmiştir.

            Meclis - i İdare;

            Reis  Kaymakam             : Hacı Süleyman Bey
            Naib                                  : Mehmet Niyazi Efendi
            Azalar                               : Müftü İhsan Efendi
            Azalar                               : Hüseyin Ağa
            Azalar                               : Hacı Abdullah Efendi
            Azalar                               : Manuk Ağa
            Azalar                               : Malmüdürü Hasan Efendi
            Azalar                               : Tahrirat Kâtibi İbrahim Efendi

            Meclisi Deavi (Davalar)

            Reis                                   : Naib Efendi
            Azalar                               : Hayrettin Efendi
            Azalar                               : Hacı Tahir Efendi
            Azalar                               : Murkon Ağa
            Azalar                               : Kâtip Ahmet Efendi
            Belediye Reisi                  : Hayrettin Efendi.

            H. 1288 (M. 1871), yani bir yıl sonraki tarihte Zile Kaymakamı Halil Bey ve Meclis-i Belediye Reisi yine Hayrettin Efendi'dir.

             H. 1308 (M. 1890) tarihli salnameye göre Zile'de Kaymakam Mehmet Tevfik Bey, Belediye Reisi Hacı Osman Ağa, Müftü Yakup Efendi'dir.

            H. 1325 (M. 1907) senesine gelindiğinde ise, Zile kaza yönetimi aşağıdaki isimlerden oluşmaktadır.

            Kaymakam                           : Hayri Bey
            Müftü                                    : Yakup Efendi
            Belediye Reisi                      : Osman Arifi Efendi.
            İğdir Nahiye Müdürü         : Hüseyin Ağa
            Kadışehri Nahiye Müdürü : Satılmış Ağa
            Eski Nahiye Müdürü           : Mustafa Ağa

 Salname-i Vilayet-i Adana.

Salname İç Sahife Örneği

            H. 1288 (M. 1871) tarihli salnameye göre kaza merkezinde 6.496 müslim, 911 gayri müslim, karyelerde 9.653 müslim ve Turhal Nahiyesi’nde 1.781 müslim olmak üzere 20.641  nüfus yaşamaktadır. Mahalle sayısı 19, hane ve dükkân sayısı 2.910 olup, Turhal'da ise dükkân ve hane sayısı 344'dür.

            H. 1288 (M. 1871) tarihli salnameye göre Tokat Kaymakamı Şevki Efendi, Belediye Reisi Naib Efendi’dir Amasya Sancağı'na bağlı Erbaa Kaymakamı Mehmet Efendi olup, Belediye  teşkilâtı bulunmamaktadır.

Yıl : 2, Sayı : 9, 2002

            H. 1325 (M. 1907) tarihli salnameye göre Zile’de  3.094 gayri müslim olmak üzere 73.869 kişi yaşamaktadır. Aynı salnamede;

            Tokat nüfusu        106.893

            Zile    nüfusu          73.869

            Erbaa nüfusu         60.061

            Niksar nüfusu        33.632

olarak geçmektedir.

            H.1325 (M. 1907) salnamesine göre ise;

            Tokat Sancak Mutasarrıfı                      :  Celalettin Bey
            Tokat Belediye Reisi                               :  Tevfik Efendi
            Tokat'a bağlı Turhal Nahiye Müdürü  :  Hasan Bey
            Erbaa Kaymakamı                                  :  Emin Şükrü Bey
            Erbaa  Belediye Reisi                             :  Ahmet Hamdi Efendi
            Niksar Kaymakamı                                 :  Salih Mithat Bey
            Belediye Reis Vekili                                :  Mustafa Efendi

dir.

            Yılmaz ÖZTUNA 1893 yılında  Tokat Sancağı Zile Kaymakamı Rifat Bey’in lll. Mecidi mütemayiz olduğunu, 14 Nahiyesi ve 183 Köyü bulunduğunu, 1907 ve 1911 yıllarında 4 nahiye ve 195 köyünün bulunduğunu yazmaktadır. (Büyük Türkiye Tarihi - 12. cilt. Ötüken Yayınları, 1983-İst.)

            Yalvaçlı Esrari olarak bilinen Osman Hoca 1879 yılında Zile Naipliği'ne atanmış ve iki yıl bu görevde kalmıştır.

            H. 1301 (M. 1886) tarihli salnamenin Zile bölümü  aşağıda verilmiştir.

            Liva'nın Güneybatı'sında merkez kaza olan Zile Kasabası  Liva'ya (Amasya) 8 saattir. Süleymanname'nin beyanına göre kurucusu İskender Rumi'dir. Cihannuma'nın rivayetine göre eski ismi Kırkariye olup, daha sonra Zile isimli şehrin ortasında bulunan kale etrafına aşağılara kurulmuştur. Bu kale eski eserden olup Cennetmekân Yavuz Selim Han Hazretleri'nin bina gerdileridir. Kale içinde Hicrî 1280 (M. 1863) tarihinde  kârgir olarak iki oda, bir mutfak ve bir koğuştan meydana gelen mükemmel bir tarzda askerî bir bina - depo yapılmıştır.

            Kasabada bir Rüştiye Mektebi de vardır. Bu kasabada 2.990 hane, 9 han, 5 hamam, 1.265 dükkân, 6 medrese olup, bu medreselerden birisi Seyit Ömer Çelebi ve diğeri Şeyh Tusî tarafından yapılmıştır.

            Kasabadaki meşhur câmilerden birisi Cami-i Kebir (Ulu Câmi) olup, Mehmet Zilî ve Tacettin Paşa tarafından H. 616 yılında yapılmıştır. Diğerleri Elbaşoğlu Zade Ahmet ve Boyacı Hasan Ağalar Câmîileri'dir ki adı geçen kişiler tarafından yaptırılmıştır.

            Mustafa Kuddusi ve Şeyh Keşaf ve Hafız Baba namlarıyla Kadiri ve Halveti âyinleri yapılır. Üç kapı dergâh-ı şerif (Tekke) olup bunlar Şeyh Nusrettin, Şeyh Ethem Çelebi ve Boldacı Tekkesi'dir. Şeyh Eylük ve Karaşeyh Hazretleri'nin de zaviyeleri (Küçük Tekke) olup, mamur ve bakımlıdır.

            Soyu temiz ulu Şeyh Nusrettin Veli Hazretleri kasabaya bir saat mesafede kendi adıyla bilinen köyde yatmaktadır. Harikulâde bazı kerametleri rivayet olunur. Hattâ Üçköy’de  kerametleri ile  çıkardıkları su halen akmaktadır. Beyazıt-ı Bestamî Hasretleri'nin asil sülâlesinden gelen Ethem Çelebi Hazretleri kasaba içinde yatmakta olup  ölümü Hicrî 700 yılına denk geldiği halde, taç ve hırkaları yeni yapılmış gibi durmaktadır. Bunlardan başka kasabanın içi ve çevresinde Seyit Ömer, Şeyh Kolu ve âlimlerden Şeyh Muharrem Efendi  Hazretleri yatmaktadır.

            Adı geçen kazada 11nahiye, 190 köy, 7.890 hane, 140 câmi ve mescit, 39 İslâm, 1 Hıristiyan mektebi,  26.785 İslam, 1.198 Hıristiyan nüfus olup, bunlardan başka 1.188 hanede 6.868 muhacir iskan edilmiştir.

            Yine H. 1308 (M. 1890) tarihli salname Fikri Karaman tarafından kitap olarak yayımlanmış olup, Zile ile ilgili bölümler aşağıya alınmıştır.

            Bayındırlık Vekâleti'nce Amasya'dan Zile'ye kadar 12.395 metrelik yolun toprak tesviyesi ile 14.500 metre mahallin şosesi bitirildiği gibi 5 adet köprü, 1 adet kasis de inşa olunmuştur. Zile'den Amasya hududuna kadar güzergâh değişikliği gerektiğinden, 12.160 metrelik kısmın toprak işleri yapılmış ve 31.900 metre şose yeniden inşa olunmuş,  121 adet köprü(?), 4 menfez, 5 kasis ve 400 set duvarı tamir edilmiştir. Zile Kazası’nı Samsun'a giden Bağdat yoluna bağlamak için Zile'den Amasya hududuna kadar 29.065 metre şose ve köprüler inşa ettirilmiştir.

            Liva’nın (Amasya) Güneybatı'sında bulunan merkez kaza Liva'ya 8 saat (yaya?) mesafededir. Zile Kazası merkezinde 3.000 hane, 10 han, 5 hamam, 1.265 dükkân, 6 Medrese, 1 Rüştiye Mektebi  vardır. Kazada  toplam 13 nahiye, 102 (?) karye, 10.163 hane, 39 İslâm ve bir Hıristiyan mektep, 26.900 İslâm, 1.205 Hıristiyan nüfus ve bunlardan başka 800 hanede 6.868 muhacir nüfus iskan edilmiştir.

            Şekerab (Çekerek) Irmağı kazanın bir tarafından geçerek bazı arazileri sular ve birçok değirmeni  döndürür. 500.000 dönümlük 70.105 kıta (parsel) arazi olup, verimi bire altıdır. Her nevi hububat, meyve ve sebze yetiştirilerek, içerde ve dışarda satılır. Leblebi ve pekmezi gayet nefis ve meşhurdur.

            Mensucattan oda takımlığına elverişli dimi, (çaprazına  dokunmuş pamuk veya yün kumaş) kaliteli sahtiyan (boyanmış ve cilâlanmış deriden yapılan) yapılarak her tarafa nakledilerek satılır.  Hayvanlardan deve, camus (manda), sığır, esb (at), merkep, koyun, keçi bulunur.

            Her sene  Kasım ayının onunda panayır kurulup bir ay kadar devam ederek 500 kuruşluk alışveriş yapılır. Salı günleri hafta pazarı kurulur.

            H. 1325 (M. 1907) salnamesinde Zile ile ilgili bilgiler aşağıdaki şekildedir.

            Tokat'a bağlı olan Zile, tarihen eski ve yeni Tokat'tan daha meşhurdur. Eski ismi Zala (Zela) olan bu beldeyi Coğrafyacı Strabon'a göre Asuriye Melikesi Semiramis kurmuştur. Sivas'ın ileri gelen kavimleri tarafından kurulduğu rivayetinin yanında, Amasya'nın da öyle olabileceği ihtimali hep bu esasa dayanmaktadır. Evvelinde Anaitis Mezhebi'ne ait olup, bir de mabedi vardı. Kasabanın adı geçen mabedi papazlar tarafından idare olunduğu ve adları geçen rahiplerin taç giydikleri rivayet olunur.

            Pont(us) Hükümdarı Mühürdada ile Roma Serdarı Teryanos Zile önünde harp etmiş ve Romalılar mağlup olmuşlardır. Bilâhare  Kayser (Sezar) yine burada Pontus’ları mağlup ederek Roma'ya bugün  darbımesel sırasında söylenen "geldim, gördüm, galip oldum"dan ibaret meşhur mektubunu  yazmıştır. Pont Eyaletleri Romalılar'a geçince Zile bir eyalet merkezi haline getirildi. Rumlar'dan Selçuklular'a ve 800 tarihinde de Osmanlı Devleti'ne geçmiştir.

            Erzurum Vâlisi meşhur Abaza Mehmet Paşa yeniçeriler aleyhindeki isyan esnasında cebren (zorla) refakata  aldığı Kalavan  Yusuf Paşa'yı burada idam etmiştir (1036).

            Zile'nin duvarları pek eski olmayan kalesindeki  bodrumları ve nehre kadar olan yer altı (tahtel arz) yolunu Mühürdad'ın inşa eylediği ve kalenin etrafına kurulduğu tepenin, ismi zikrolunan  Semiramis tarafından sun'i olarak meydana getirildiği rivayet olunur.

Ankara Vilâyeti Salnamesi

Belediye Teşkilâtı ve Zile Belediyesi :

            Osmanlılar'da Kadılar Padişah adına yetkili olup, sadece mahkeme başkanı değil idare, asayiş ve belediye hizmetlerinde de yetkili iken, garp tarzında ilk belediye 1854 yılında teşkil edilmiştir. 1864  yılında yayımlanan vilâyet nizamnamesi yeni kurulan Tuna Vilayeti'nde uygulanmış, Mithat  Paşa'nın burada kurduğu Belediye Teşkilâtı başarılı olunca  Sadrazam Ali Paşa zamanında 1867 yılında  Vilâyetler Nizamnamesi çıkarılarak, bu konuda düzenleme yapılmıştır.

            Vilâyetler Nizamnamesi'nin 7. faslında; “Vâli,  Mutasarrıf, Kaymakam makarrı olan şehir ve kasabada umuru belediye için bir  meclis-i beledî bulunacak ve bu meclis bir muavinle altı azadan terekküp edecektir. Mühendis ve memleket tabibi meclisin azayı tabiyesindendir.” denmektedir.

            Osman Ergin Hoca "Türk Tarihinde Evkaf Belediye ve Patrikhaneler" adlı kitabında H. 1287 (M. 1870) tarihine kadar İstanbul'dan başka Türkiye içindeki şehir ve kasabalarda garb tarzında belediye teşkil edildiğine dair kayıt ve malumata rastlayamıyoruz.” demektedir.

            Türkiye'de 1876 yılında Meclis-i Meşrutiyet'te  belediyelerle ilgili  İstanbul için ayrı, Türkiye şehir ve kasabaları için ayrı iki kanun çıkmıştır. Önceki kanunla arasında pek az fark bulunmaktadır. Buna göre vilâyetlerde kazanın büyüklüğüne göre 6 - 12 arasında azadan oluşan Belediye Meclisi azalarının yarısının 2 yılda bir yenilenmesi, senede 100 kuruş vergi verenin aza olması, Hükümetçe azalardan birisinin Belediye Reisi tayin edilmesi hükmü getirilmiştir.

            Her şehirde Meclis-i İdare ve Meclis-i Belediye'nin  birleşmesinden meydana gelen Cemiyet-i Belediye kurulmuştur. Bu meclis yılda iki defa toplanır; birincisinde geçmiş senenin hesabı tetkik ve tasdik edilir, ikinci toplantıda da gelecek senenin  bütçesi yapılırdı.

Tokat Reşadiyem
Kültür ve Haber Dergisi

Yıl : 2, Sayı : 9, 2002

Zile Belediyesi'nin kuruluş tarihi

            Türkiye'deki Belediye Tarihi ile ilgili  mevzuat ışığında  Zile Belediyesi'nin kuruluş tarihi aşağıda ele alınmaya çalışılacaktır.

            1967 tarihli Tokat İl Yıllığı'nda Zile'nin 1878 yılında kaza haline geldiği, (sayfa 221) 1998 tarihli Tokat İl Yıllığı'nda ise  Tokat Merkez Belediyesi'nin kuruluş tarihi 1870 (sayfa 60)  ve Zile Belediyesi kuruluş tarihi de 1872 olarak gösterilmiştir. Zile Kaymakamlığı'nca çıkarılan Zile 94 kitabında ise Vakıflar Dergisi'ne dayanılarak Zile'nin  1872 yılında kaza olduğu belirtilmiştir. Zile Belediyesi'nin ambleminde ise kuruluş tarihi 1872 olarak kullanılmaktadır.

            Yukarda belirttiğimiz gibi Tokat ve  Zile'nin bağlı olduğu Sivas Vilâyeti'ne ait tesbit edilebilen ilk salname H. 1287 (Milâdî 1870) tarihlidir.  Hicrî takvimde 1 Muharrem 1287 = Milâdî 2 Nisan 1870'dir. Hicrî yılın sonu 29 Zilhicce 1287 = Milâdî 21 Mart 1871 gününe tekabül etmektedir.  Salname bu yıllığa göre 1287 bilgilerini (yani Milâdî 1870)  vermektedir. Bu durumda  salnamede geçen Kaymakam, İdare Meclisi, Belediye Reis ve Meclis-i Beledî isimlerinin, Hicri 1284 (M. 1867 ) yılında çıkarılan Vilâyetler Nizamnamesi'ne göre 1870 yılından önceki 1869 yılında da olması muhtemeldir. Ancak tesbit edilebilen  ilk yıllık 1287 tarihli olduğundan 1869 tarihinde de belediye teşkilâtı olduğunu söyliyemiyoruz.

            Yukarda, salnamede geçen Kaymakam ve diğer İdare Meclisi  azalarının isimleri verilmişti. Aynı sayfada (sayfa 73) geçen Meclisi Beledî(ye)  isimleri şöyledir :

            Meclis-i  Beledî(ye)

            Reis                             :  Hayrettin Efendi
            Aza                              :  Mahmut Ağa
            Aza                              :  Ali Bey
            Aza                              :  Mustafa Efendi
            Aza                              :  İbrahim Bey
            Aza                              :  Aznif Ağa
            Aza                              :  Kâtip Ali Efendi
            Memleket Tabibi       :  Mösyö.....

            Yukarda bahsedilen Vilâyet Nizamnamesi sonrasında bazı belediyelerin kurulduğu, ve bu düzenlemeye göre de H. 1287 (Milâdî 1870) yılında Zile Kazası'nda Belediye  Teşkilâtı'nın bulunduğu anlaşılmaktadır. Biz de bu yazılı belge ışığında Zile Belediyesi'nin kuruluşunun  H. 1289  (Milâdî 1872) olmayıp, Hicrî 1287, yani 1870 yılı olduğunu düşünmekteyiz.

 Ankara Salnamesi'nde yörenin coğrafyası ve tarihçesi
ile turistik özelliklerinin aktarıldığı bölümden bazı alıntılar.

            Kaynakça :

            Enver  Ziya  Karal : Osmanlı Tarihi, T. T. Kurumu Yayını,  Ank.  1954.

            Fikri Karaman : Salname-i Vilâyet-i Sivas - H. 1308,  İst. 2001.

            Osman Ergin  :  Türk Tarihinde Evkaf Belediye ve Patrikhaneler -
                                        Türkiye Basımevi İst:1937

            Salname-i Vilayet-i Sivas : Sivas Vilâyet Matbaası,  H. 1287, 1288, 130l, 1325.

            Tuncer  Baykara :  Anadolu'nun  Tarihî Coğrafyasına Giriş - Türk
                                             Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları - 86 Ank. 1988.

            Tokat İl Yıllığı - 1967, 1998.

            Zile 94 - Zile Kaymakamlığı, 1994.