Yazar : Doç. Dr. Ali SARIKOYUNCU
Kitap Adı : Millî Mücadelede Din Adamları I

Müftü Hacı Tevfik Efendi'nin Nüfus Cüzdanı Sureti.

ZİLE İSYANI'NIN
BASTIRILMASINDA
MÜFTÜ TEVFİK EFENDİ
(Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları : 341, İlmî Eserler : 65, 3. Baskı, Ankara, 1999, 288 sh.)

Zile Ayaklanması'nda Âsilerin Yaktığı Bu Kısım Bugün Yeni Baştan Yapılmıştır.
Eğer bu isyan olmasaydı Zile belki de Türkiye'nin en avantajlı Başkent adayı olacaktı.

Fotoğraf Ankara Anıtkabir'deki Kütüphane'den M. Ufuk MİSTEPE tarafından alınmıştır.
Ulusal Savaşta Tokat - Halis ASARKAYA, Tokat Basımevi/1936, 159 sh.

            Tehlikeli isyan hareketleri Ankara'nın yakınlarına kadar sirayet etmişti. Mustafa Kemal Paşa bu durumu, "Nutku"nda şöyle anlatmaktadır :

İane-i (iyilik) hamiyetten ahali ile müceddeden
 inşa edilmekte olan Nasuh Paşa Câmîi Şerifi Ameliyatından. Zile – 1909
Alt Sağdan 2. Bekir AKSOY'un Babası Ethem AKSOY. Üst Sağdan 4. Müftü Hamdi Efendi.

Zile Belediyesi Fotoğraf Arşivi

            "... Yozgat, Yenihan, Boğazlıyan, Zile, Erbaa, Çorum dolaylarında ... alevlenen karışıklık ateşleri, bütün memleketi yakıyor, hainlik, cehalet, kin ve bağnazlık dumanları bütün vatan göklerini yoğun karanlık içinde bırakıyordu. İsyan dalgaları, Ankara'da karargâhımızın duvarlarına kadar çarptı. Karargâhımızla şehir arasındaki telefon ve telgraf hatlarını kesmeye kadar varan kudurmuşçasına kasıtlar karşısında kaldık." (Sh. 161 - 162)¹

Müftü Hacı Tevfik Efendi'nin Amasya Müftülüğü'ne
Atandığını Bildirir Memuriyet Kalemi Müdüriyeti'nin Yazısı (Sh. 266).

            Mustafa Kemal Paşa Havza'dayken (28 Mayıs 1919), bu arada Zile'de bulunan Binbaşı Cemil Bey'den Amasya için malûmat aldı. Beldenin en nüfuzlu şahsiyetinin Müftü Hacı Tevfik Efendi olduğunu öğrendi.² Bu nedenle Amasya'ya gönderilen tamim, şehrin sözü en çok sayılan ve dinlenilen kişisi Müftü Hacı Tevfik Efendi'ye gönderildi. (Sh. 180)

            Zile İsyanı'nın Bastırılmasında Müftü Tevfik Efendi
            (Millî Mücadelede Din Adamları I / Sh. 195 - 198)

Zile Ayaklanması'nın Bastırılmasında Rol Alan
ve Madalya ile Taltif Edilen Amasya Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Kurucuları

            TBMM'nin açıldığı günlerde, ülkenin işgal edilmemiş birçok yeri ayrı görüşlerin kavga sahnesi halinde idi. Fetvalar ve Bab-ı Âli'nin beyannameleri ile aldatılan halk, yer yer vatan kurtarıcılarının önüne dikilmişti. Anadolu'nun muhtelif yerlerinde ayaklanmalar baş göstermişti. Bu tehlikeli isyan hareketleri Ankara'nın yakınlarına kadar sirayet etmişti³.

            1920 Mayıs sonlarında (25 Mayıs) Yıldızeli, Sulusaray olaylarından cesaret alan Zileli Avukat Ali, etrafına topladığı 30 kadar atlı asi ile birlikte ayaklandılar⁴.

            Bu olay haber alınınca, Mustafa Kemal Paşa, 5. Kafkas Tümen Komutanı Yarbay Cemil Cahit Bey'e ayaklanmanın "Bütün imkânları kullanarak" bastırılmasını emretti.

            Elindeki kuvvetlerle sayıları her an artan asileri tenkil edemeyeceğini anlayan Cemil Cahit Bey, büyük saygı duyduğu Müftü Hacı Tevfik Efendi'den yardım istedi. Müftü Efendi öncelikle yakınlarının da katılımıyla gönüllülerden milis kuvveti teşkil etti. Afyon'da Şükrü Hoca, İsparta'da Hafız İbrahim Hoca gibi silâhlandı ve bu kuvvetlerin başına geçti⁵. Bu arada asilerin nasihat yoluyla isyandan vazgeçmelerini sağlamak üzere de yine kendi başkanlığında bir nasihat heyeti hazırlandı. Bundan sonraki gelişmeleri Yarbay Cemil Cahit Bey hatıratında şöyle anlatmaktadır :

Zile Kalesi'nden Bir Görey

Fotoğraf Ankara Anıtkabir'deki Kütüphane'den M. Ufuk MİSTEPE tarafından alınmıştır.
Ulusal Savaşta Tokat - Halis ASARKAYA, Tokat Basımevi/1936, 159 sh.

            "Hakikaten başka merkezlerden yardım görebilmem imkânsızdı. İsyan her an genişliyor, tehlikeli hal alıyordu. Bu sırada Amasya'dan Müdafaa-i Hukuk Heyet-i Merkeziyesi Reisi Müftü Tevfik Efendi'den bir telgraf aldım. Geleceğini bildiriyordu. Geldi. Amasya'da askeri tâbirle "esnan dışı" dediğimiz yani yaşları ya çok genç ya da geçkin olanlardan kurduğu milis kuvvetlerinin başında olarak isyanı bastırmaya geleceğini anlattı. Nasıl bahtiyar oldum, anlatabilmem mümkün değildir.

Müftü Hacı Tevfik Efendi'nin Amasya Müftülüğü'ne
Atanmasıyla İlgili Sivas Vâliliği'nin Meşihat Makamı'na Teklif Yazısı.

Zile Ayaklanması'nın Bastırılmasında Rol Alan
ve Madalya ile Taltif Edilen Amasya Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Kurucuları

            "Kumandan bey... bunlar iğfal edilmiş biçarelerdir. Çoğu ne yaptığının farkında değildir. Hepsi milletimizin evlâtları, din kardeşlerimizdir. Ben onlarla konuşacağım. Sizce mahsur var mı?" "Hayatından endişe ettiğim, cevabını verdim. Fakat o, emin vasıtalar bularak âsilerin başlarındakilere haber gönderdi. Bazıları menfi cevap verdiler, fakat temaslarını sürdürdükleri de oldu. Bunlar kısa zaman içinde çoğaldılar, affedilmek vaadi ile safımıza katıldılar.

Zile Ayaklanması'nda Âsiler Zile'ye Bu Kısımdan Girdiler.

Fot. Ankara Anıtkabir'deki Kütüphane'den M. Ufuk MİSTEPE tarafından alındı.
Ulusal Savaşta Tokat - Halis ASARKAYA, Tokat Basımevi/1936, 159 sh.

            Âsilerde panik başlamıştı. Bunun üzerine Müftü Efendi'nin fetvasını yüksek sesle okuyan münadiler, muhtelif istikametlerde bir umumî taarruza geçtik. Hacı Tevfik Efendi at üzerinde ve yanımda idi. Yer yer beyaz bayraklar gözüktü. Teslim olanları tevkif ettik. Müftü Efendi bunlara ayrı ayrı nasihat etti. Büyük kısmı yalanlar ve tezvirlerle aldatılmışlardı. Aralarında daha sonra büyüme, yayılma ve var güçleriyle safımıza katılanlar oldu. Büyüme, yayılma ve menfi tesirleri tehlikeli olabilecek Zile İsyanı’nı, emsaline pek rastlanmayan böylesine tedbirle bastırmayı başardık."⁶.

 Orgeneral Cemil Cahit TOYDEMİR - (Askerî Öğrenci İken - Mignon Portrait / Solda)
 (Zile İsyanını Bastırdı 12.06.1920) - (Askerî Öğrenci İken / Sağda) - Dr. Orhan YILMAZ Fotoğraf Arşivi.

            Böylece 25 Mayıs 1920'de baş gösteren Zile'deki ayaklanma, 5. Kafkas Fırkası'nın ve Amasya Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin müşterek çalışması sonunda büyümeden 21 Haziran 1920'de bastırıldı. Elde edilen başarıda, Müftü Hacı Tevfik Efendi'nin önemli katkısı olmuştur.

Koruyamadığımız Tarihî ve Mimarî Değerlerimiz
Askerî Kışla - Saat Kulesi / Elektrik Santralı - Surlar ve Okul Binaları

Bekir AKSOY Fotoğraf Arşivi

            Müftü Hacı Tevfik Efendi,' tesbit edilebilen hizmetlerini yürütürken, zaman zaman İstanbul Hükûmeti'nin baskısıyla da karşılaşmıştır. Özellikle Haziran 1919'da Vâli ve Mutasarrıflara gönderdiği telgrafta millî ordu teşkilinin yasaklandığını bildirerek, buna uymayanlara pek insafsız davranılmasını ve gerekirse İstanbul Divan-ı Örfî Mahkemesi'ne gönderilmesi emrini veren Ferit Paşa Hükümeti⁷, millî harekâtın gelişmesini önlemek için çeşitli yolları denemekten kaçınmamaktaydı⁸.

Bayırköy'e Doğru Zile'den Diğer Bir Görey (Ağaçların Bolluğuna Dikkat Ediniz!!!)

Fotoğraf Ankara Anıtkabir'deki Kütüphane'den M. Ufuk MİSTEPE tarafından alınmıştır.
Ulusal Savaşta Tokat - Halis ASARKAYA, Tokat Basımevi/1936, 159 sh.

            Bu cümleden olarak, Amasya'ya Denetleme Kurulu gönderildi. Kurulun görünürdeki görevi, yeni Meclis-i Mebusan üyelerini mahallinde belirlemekti. Kurul'un asıl amacı ise, Heyet-i Temsiliye'nin gücünü zayıflatmak, Hükûmete (İstanbul) bağlılığı güçlendirmekti. Kurul üyeleri⁹. 18 Kasım 1919'da Amasya'ya geldiler¹⁰. Heyet Başkanı, "Burada bir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti varmış, haberiniz var mı?" diyerek Müdafaa-i Hukuk üyelerini azarlamıştır¹¹.

Zile İsyanı'nı Bastıran Amasyalılar Madalya Töreninde

            Öte yandan Amasya Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, İngiliz temsilcisinin direktifiyle Amasya Mutasarrıflığı’na atanan Hamdi Bey'i görevine başlatmamak için mücadele vermiştir¹².

Müftü Hacı Tevfik Efendi'nin Sivas Vâliliği Meclis-i Umumî Azası Seçilmeden Önceki
Memuriyetleri ve Amasya Sancağı Meclis-i İdare Kalemi'nin 31 Kanuni Evvel 1333 Tarihli Seçim Tutanağı.

Müftü Hacı Tevfik Efendi'nin Öğrenim Belgeleri Sureti (Solda).

            Müftü Hacı Tevfik Efendi, Cemal Kutay'ın da tesbit ettiği gibi "yaşının reddettiği bu çetin emekler devresinde hastalanmış, nefsini ihmal etmiş, hem müftü hem Müdafaa-i Hukuk Amasya Hey'eti Merkeziyyesi Reisi iken 1337 (1921) senesi Kasım ayında zatürreeden vefat etmiştir. Yerine de emekli müftü ve Atatürk'ün Amasya'ya geliş günlerinde, gerçekler üzerinde halkın uyandırılması için verilmesini istediği vaazı cidden örnek mükemmellikte veren Hoca Kâmil Efendi getirilmiştir. Öyle ki, birbirini tamamlayan bu himmetler içinde isimler ve emekler de birbirleriyle kucaklaşıp gitmişlerdi"¹³.

Amasya Müftüsü Abdurrahman Kâmil YETKİN
Ulu Önder ATATÜRK ile Amasya'da - 22 Kasım 1930

"Başöğretmen Atatürk" Fotoğraf Albümü

              KAYNAKÇA :

              ¹ M. K. Atatürk - Nutuk, Cilt I, s. 303.
              ² MENÇ, Hüseyin -  Millî Mücadele Yıllarında Amasya, Ankara, 1992, s. 21 - 23.
              ³ Nutuk, (Atatürk'ün Doğumunun 100. Yılı Kutlama Koordinasyon Kurulu Yayını), C. ll, s. 303.
              ⁴ H. Menç, Millî Mücadele Yıllarında Amasya, s. 211. Ayrıca daha fazla bilgi için bkz, Türk İstiklâl Harbi, C. IV, s. 162 - 165.
              ⁵ C. Kutay, Kurtuluş ve Cumhuriyetin Manevî Mimarları, s. 285.
              ⁶ H. Menç, Millî Mücadele Yıllarında Amasya, s. 210 - 211.
              ⁷ ATASE Arş., Kİ : 243, D : 16, Fh : 84.
              ⁸ İstanbul Hükûmetlerinin özellikle Damat Ferit Paşa Hükûmetinin Anadolu'daki Millî Harekât'ın gelişmesini engellemek amacıyla aldığı önlemler için bkz. Sina Aksin, İstanbul Hükûmetleri ve Millî Mücadele, İstanbul, 1983.
              ⁹ Fevzi Paşa, Temyiz Mahkemesi üyesi Cafer İlhami, Darulhikme üyesi Tevfik Efendi (Zeki Saruhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Ankara, 1986, C. II, s. 158).
            ¹⁰ H. Menç, Millî Mücadele Yıllarında Amasya, s. 179 - 180.
            ¹¹ "Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, bu heyeti Şafak Oteli’nde ziyâret ettiler. Heyet Başkanı çok sinirli gözüküyordu.  Gelenlere hiddetle şöyle hitabetti :
                 -  Burada bir Müdafaa-i Hukuk Teşkilâtı varmış, haberiniz var mı?
                 -  Evet, bütün köylerimize varıncaya kadar teşkilâtın kolları dahi açılmıştır.
                 -  Şaşılacak şey, bunun ne faydası var?
                 - Çok faydası var. İstanbul işgal altındadır. Padişahımız esirdir. Bu vaziyet karşısında hükûmet hiçbir şey yapamamaktadır. Biz çalışıp vatanı kurtaracağız.
                 -  Padişahın topu var, askeri var, donanması var, memleketi o kurtaramıyor da siz mi kurtaracaksınız?
                 - Bizler, Mustafa Kemal'in etrafında tek vücut, bir kitle halinde toplanarak düşmanı yurdumuzdan kovuncaya kadar çalışacağız. Vatanı ve padişahı kurtaracağız. Aksi takdirde "memleketi bir harabezara çevirerek düşmana bırakacağız."
                 - Ya o başınızdaki adam, padişahınızı hudut harici ederse ne yapacaksınız?
                 -  Bu mesele ancak o zaman düşünülebilir.
                 Fevzi Çakmak, Amasyalıların bu asil sözleri karşısında heyecanını gizleyemedi.
                 - "İlhami Bey, İlhami Bey" dedi. "Bu düşünüş şükre lâyıktır. Hakikat budur ki, bu şerefli millet istiklâlini kurtaracaktır." (A. Demiray, a.g.e., s. 142).
            ¹² H. Menç, Millî Mücadele Yıllarında Amasya, s. 181.
            ¹³ C. Kutay, Kurtuluşun ve Cumhuriyetin Manevî Mimarları, s. 286.

Zile Ayaklanması'nın Bastırılmasında Rol Alan
ve Madalya ile Taltif Edilen Amasya Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Kurucuları