Bildiri : Sedat ALP
(Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu)
TTK Yayınları - IX. Dizi, Sa. 9, TTK Basımevi, 1986/Ankara, 304 sh.

Maşat - Höyük'te Açığa Çıkartılan Toprak Kerpiçten Yapılı Ev Duvarları

Fotoğraf : Prof. Dr. Ali ÖZÇAĞLAR 1981 - 1982

MAŞAT TABLETLERİNİN
ESKİ ANADOLU
COĞRAFYASINA KATKILARI¹

IX. Türk Tarih Kongresi - Ankara 21/25.09.1981
Kongreye Sunulan Bildiriler - I. Cilt

            Maşat - Höyük'te keşfedilen Hitit tabletleri bazı tarihî ve filolojik problemlerin çözümüne imkân hazırlamak yanında Eski Anadolu Coğrafyası'nın araştırılmasına da yeni bir canlılık kazandırmaktadır. Boğazköy tabletlerinde  şimdiye kadar  geçmeyen bir sıra yer adına Maşat tabletlerinde rastlanmaktadır.

            Maşat tabletlerinin bulunmasından ve incelenmek üzere şahsıma havale edilmesinden kısa bir zaman sonra Mşt. 75/113 No.lu metni değerlendirerek bu önemli askerî ve idarî merkezin² Hitit Çağı'ndaki adının Tapigga olduğunu keşfetmek mutluluğuna eriştim³. 3 No.lu notta kaydedilen bu araştırmamda Hitit metinlerinde Tapigga ile yan yana geçen Anziliya şehrinin Klâsik Çağlar'daki Zela, modern Zile olduğunu gösterebildim. Aynı çalışmamda Klâsik Çağlar'daki Scylax ırmağını, modern Çekerek ırmağı, Hitit metinlerindeki önemli ırmak adı Zuliya ile identifiye edebildim.

            Bu sonucu elde edebilmem söz konusu Maşat mektubunu Boğazköy'de bulunan ve birkaç fragmandan oluşan, önemli bir tarihî metin ile kombine etmem sayesinde mümkün olmuştur. Aynı araştırmada ayrıca Hitit metinlerindeki Šakaddunuua, Šišpunuua, Sarpunua ve Hapidduini dağlarının Maşat - Höyük'ün kuzey batı ve kuzeyindeki Karadağ, Buzluk Dağı, Emir Dağı ve Yapraklı Tepe'nin Hitit Çağı'ndaki adları olabileceğini gösterdim.

Maşat - Höyük Büyük Saray

(Ressam : Ersal Yavi)

            Ayrıca ilk kez Maşat tabletlerinde geçen kent adı Tahazimuna'nın Klâsik Çağlar'da Tokat civarında bulunan Dazimon'da yaşamını sürdürmüş olduğunu saptayabildim⁴. Mşt. 1978/157 sayılı mektuptan da Şapinuwa'nın Maşat'a mesafesi konusunda önemli bir ipucu elde ettim⁵.

            Bu sonuçların önemli bir kısmı Hitit kült şehri Hanhana'nın İnandık civarındaki Eski Hitit Çağı'na ait harabenin çivi yazılı Hitit metinlerindeki adı olduğunu gösteren araştırmam⁶ ile birlikte kısa zaman önce J. Yakar'ın bir çalışmasında ele alındı⁷. Hanhana üzerinde burada benden önce tebliğini sunan meslektaşım Prof. E. Laroche da konuştu. Laroche Hitit metinlerindeki Hanhana'nın tarih açısından İnandık bölgesinde bulunduğuna dair görüşümüze katılmakta, hatta İnandık tabletinin içeriğinin de görüşümüzü bir ölçüde desteklediği kanısını gizlememektedir. Ancak Laroche'a göre Hanhana kenti sadece İnandık bölgesindedir, ama doğrudan doğruya İnandık civarındaki harabede aranmamalıdır. Çünkü Hanhana metinlere göre çok önemli bir kenttir. Kendisinin ziyaret ettiği harabe ise çok küçüktür ve Ankara Müzesi'ni süsleyen kült vazosu bir yana bırakılırsa elde edilen buluntular çok önemsizdir.

            Laroche ses benzerliğine dayanarak Hanhana'ya Klâsik Çağlar'daki Gangra, günümüzdeki Çankırı, ile identifiye etmeye çalışmaktadır. Tarihî kentlerin identifikasyonunda yalnız ses benzerliğine dayanmanın ne kadar tehlikeli olacağını sayın meslektaşlarımın takdirine bırakıyorum. Bana göre sayın Laroche'un çeşitli dillerden verdiği karşılaştırma örnekleri Hanhana ile Gangra'nın aynı söz olduğunu ispata yetmemektedir. Bunun yanında İnandık harabesindeki buluntuların Hanhana gibi önemli bir kent için yeterli olmadığını belirten sayın meslektaşım Çankırı'daki Höyük'te Hitit Çağı'na ait ne gibi buluntuların mevcut olduğu konusunda bize hiçbir bilgi vermemiştir. Bu çelişkiye sayın okuyucuların dikkatini çekmek yerinde olacaktır.

            Şimdi burada J. Yakar tarafından belirtilen görüşler üzerinde durmanın yararlı olacağı kanısındayım. Maşat bölgesinde bundan sonra önerilecek lokalizasyonların geçerliliği büyük ölçüde bundan önce Maşat = Tapigga eşitliği ile değer identifikasyonlarımızın doğru olup olmadığına bağlı bulunmaktadır⁸.

            Yakar'a göre identifikasyonlarımla Eski Anadolu Coğrafyası'nın araştırılmasında bir yarma hareketi yaptığım iddiasında bulunmuşum⁹. Araştırmamın hiçbir yerinde böyle bir söz söylemedim. Kanıma göre Hititoloji'nin bu branşında daha çok uzun ve dikenli bir yol katetmek gerekecektir. Fakat lokalizasyonlarımın doğru olduğu meydana çıkarsa, anlaşılan, Yakar'ın düşüncesine göre bu bir yarma hareketine eşit olacaktır. Yakar'ın bu değerlendirmesi, Türk Hititolojisi'nin bugün ulaştığı seviyesi bakımından onun gerçek kurucusu Atatürk'ün doğumunun 100. yıldönümünde bizi ancak mutlu edebilir.

Maşathöyük Buluntuları

            Yakar tutarlı hiçbir karşı delil ileri sürmemesine rağmen, identifikasyonlarımı ya şüphe ile karşılamakta ya da en azından onların yeni metinlerle desteklenmesini istemektedir.

            Mşt. 75/113 No.lu mektup Büyük Kral'a hitab ettiğine göre çok muhtemelen Maşat - Höyük'te Hattuša'ya gönderilmek üzere yazılmış olmalıdır. Yakar'ın görüşüne göre Hitit Büyük Kralı mektup yazıldığı zaman Maşat - Höyük'te bulunmuş olabilir ve mektup ona Maşat dışında olan Tapigga'dan gönderilmiş olabilir. Tapigga'nın Maşat olmadığı görüşüne karşı cevabım 2 No.lu notta anılan araştırmamda bundan birkaç yıl önce verilmiştir. Orada belirttiğim gibi nasıl ki Maşat-Höyük saray yapısı ve içindeki tablet arşivi ile önemli askerî ve idarî bir merkez ise Tapigga da KBo XII 53 Rs. 13 v.d.'ına göre bir eyaletin merkezi idi. Aynı metne göre Gagadduua, Išteruua, Anziliya ve satır 17'ye göre Zapišhuna kentleri Tapigga'ya bağlı idiler. Bu önemli metin onunla birleşen KUB XLVIII ile birlikte şimdi A. Archi ve H. Klangel'in bir makalesinde işlenmiştir¹⁰. Adı geçen yazarların satır sayımına göre metnin satır 46'dan itibaren kırık kısmında Tapika'ya bağlı olan daha bazı kent adları da bulunmuş olabilir. Aynı bölgede birbirine yakın, merkez durumunda olan iki kentin bulunacağı pek tahmin edilemez. Ayrıca Mşt. 75/113 No.lu tableti gönderen kişi olan ^DU-BELÎ'nin Maşat'ta ikamet ettiğini biliyoruz. Bu şahıs Maşat - Höyük'te birkaç mektubun alıcısı olarak görülmektedir¹¹. Kanıma göre Tapigga'nın Maşat - Höyük'ün Hitit Çağı'ndaki adı olduğundan kuşkulanmak hiçbir suretle haklı değildir.

Plân 1 - Maşat - Höyük II. ve III. Hitit Katlarının Plânı

Plan der II und III. Hethitischen Schichten von
Maşat-Höyük (T. Özgüç, Maşat Höyük II, Plân 1)

            Yakar'ın da Zuliyaš Irmağı'nın Maşat - Höyük'ten çok uzakta olmadığını kabul ettiği anlaşılmaktadır. Fakat o, Zuliyaš'ın Yeşilırmak (Iris) ile aynı nehir olabileceğini de düşünebilmektedir. Yakar Zuliyaš ile Scylax arasında tarafımdan ileri sürülmüş olan çarpıcı ses benzerliğini gözden kaçırmaktadır. Buna karşı M. Forlanini Tapigga'nın Maşat ile aynı kent olduğunu kabul etmekten başka Zuliyaš ile Scylax'ın aynı ırmak olduğunu da kabul etmiştir¹².

            Kanıma göre geniş bölgeleri inceleyen araştırmalar çoğu kez özlenen bilimsel sonuçlara götürmemekte ve okuyucunun yükünü arttırmaktan başka bir işe yaramamaktadır. Çeşitli araştırmacıların görüşlerini yalnız bir araya getirmekten fazla bir şey kazanılacağını da sanmıyorum. Eğer Yakar çeşitli önerilerin dayanaklarını birbirlerine karşı tartıp kendi görüşüne göre en doğru teklife ağırlık verseydi kendisine çok minnettar olacaktım. Onun tuttuğu yolda problemler çözüleceğine daha da komplike bir hale sokulmaktadır.

            Hitit Çağı Anadolu Coğrafyası'nın araştırmasında yeni sabit noktalara ihtiyacımız vardır. Bulabildiğimiz sabit noktalara onlarla yakın ilişki halinde geçen birçok yer adını bağlayabiliriz.

            Kanıma göre tarihî coğrafya problemleri ancak sabırlı araştırmalar sonucu olarak çözülebilir. Bu metodun doğru bir yol olduğunu Kizzuuatna'nın lokalizasyonu¹³ ile Kaneš = Neša¹⁴ eşitliği konusundaki çalışmalar bütün açıklığı ile göstermiştir.

            Bu açıklamalardan sonra burada Karahna'nın lokalizasyonu üzerinde duracağım. Karahna'nın yeri hakkında H. Otten - W. Röllig, Reallexikon der Assyriologie 5, S. 403'te şöyle yazmaktadırlar : "Kleinas. Ort in unmittelbarer Nähe des kaskäischen Grenzgebietes von Taggašta. Unter Muršili II. wird K. zusammen mit Šaduppa und Marišta von den Feinden besetzt, aber von den Hethitern in einem nächtlichen Zug über Kattitimuwa wohl wieder befreiet (Text bruchstückhaft, KBo 5, 8 I 5 = A. Götze, AM 146). - Unter Hattušili III. werden K. und Marišta abermals als Grenzorte gegenüber den Kaškäern von Pišhuru genannt (KBo 3, 6 II 15 f. = KUB I, l II 31 f.). Vgl. für die Lage im Kaška - Gebiet auch KBo. 22, 27 Z. 2 f."

Hitit Çivi Yazılı Tablet

Maşat Höyük

            Karahna'nın yeri konusunda Boğazköy metinlerinden kazanılan bu görünüme Maşat metinlerinden elde edilen bilgiler çok iyi uymaktadır.

            Karahna kenti Tapigga = Maşat - Höyük'ten pek uzakta olmayacaktır. Çünkü Mşt. 1975/113 No.lu mektuba göre Hapidduini dağı Maşat - Höyük'ten uzakta değildi ve Maşat - Höyüğün kuzeyinde bulunuyordu.

            Önemli olan bu bilgiyi anımsatmak için yukarıda da kaydettiğim Mşt. 75/113 No.lu mektubun bir kısmını tekrar veriyorum.

Ay.     18 a-mu-ga-kan
            19 ŠA  KASKAL  GÍD.DA ^LÚ-^MEŠNI.ZU ^TIM
            20 ^HUR.SAGha-píd-du-i-ni an-da
            21  ša-ša-an-na pé-e-iš-ki-mi
            22 nu-mu ma-ah-ha-an me-mi-an
            23 EGIR-pa ú-da-an-zi HUR.SAG-aš-ua
            24 ŠA ^LÚKUR ud-da-na-za pàr-ku-iš
            25 nu-kàn ^URU Ta-pí-ig-ga-za
            26 GUD ^HI.A UDU^HI.A kat-ta QA-TAM-MA
            27 tar-ši-ik-ki-mi
Ay.     18-19 "Uzun yolun gözcülerini
            20 Hapidduini dağında
            21 kalmaya gönderiyorum.
            22 Bana "dağ düşman bakımından
          23-24 temizdir" haberini geri getirdikleri zaman
            25 Tapigga'dan
            26 sığırları ve koyunları aynı şekilde aşağıya gönderececeğim"¹⁵

            KUB XXXVIII 12 III 8'e göre Karahna'da Hapidduini dağına tapılıyordu. KUB XLIV 19 Vs. 3'te de Karahna ile Hapi[dduini] dağı birbirleri ile yakın ilişki halinde görülüyorlar¹⁶.

            Karahna Maşat metinlerinde de birkaç kez anılmaktadır. Boğazköy metinlerinde Marišta ile bir arada kaydedilmesi bu iki yerin Yeşilırmak bölgesinden uzakta olmadıklarının düşünülmesine neden olmaktadır. Marišta da Maşat metinlerinde birkaç kez geçmektedir. Maşat metinlerinin yazıldıkları yıllarda her iki kent de Hittitlerin yönetimi altında idiler. Buna karşılık Taggašta Hitit yönetimi dışında idi.

            Karahna'nın Tapigga ile aynı bölgede olduğunu ve birbirlerinden uzakta olmadıklarını Maşat - Höyük'te bulunan Mşt. 75/119 No.lu liste de göstermektedir. Bu listede anılan yer adları herhalde aynı bölgede idiler.

Ay.       l ŠU. NIGIN II ME PA-ŠU ZABAR
          2 XXX PA-ŠU I-NA ^URUGa-ši-pu-ra x
          3 XX ^URUDU PA-ŠU ^URUKa-ra-a[h-n] a
          4 XX ^URUDU PA-ŠU ^URUGa-ša-ša                                 "

Ay.      5 XXX ^URUDU PA-ŠU ^URUZi-in-zi-li
          6 I ME PA-ŠU ZABAR
          7 I-NA ^URUTa-pí-ig-ga
          8 še-er
            (Bir sütunlu oval tabletin sonu)

Öy.      l "Toptan iki yüz bronz balta,
          2 Gasipura'da otuz balta,
          3 Kara[hn]a'da yirmi balta,
          4 Gašaša'da yirmi balta,
          5 Zinzili'de¹⁷ otuz balta,
      6 - 8 Tapigga'da, yukarıda, yüz bronz balta"

            Bir yandan Karahna ile yakın ilişki halinde olan Hapidduini dağının Maşat mektubu 75/113'e göre Maşat'ın yakınında ve kuzeyinde olduğu diğer yandan da biraz önce sunduğumuz metne göre Karahna ile Tapigga'nın yine aynı bölgede bulunduğu göz önünde tutulursa Hitit Çağı'nın önemli kült kenti Karahna'yı¹⁸ Maşat - Höyüğün kuzeyinde yakın bir yere lokalize etmek gerekecektir. Belki de yakın bir gelecekte onu Maşat - Höyük'ün kuzeyindeki bir Höyük'te bulmak mümkün olacaktır.

Maşathöyük

http://www.tayproject.org/dosyakardo.html

            DİPNOTLAR :

            ¹ Bu makalenin biraz farklı Almanca bir metni Festschrift K. Bittel'de yayımlanmaktadır.
            ² Tahsin Özgüç, Maşat Höyük Kazıları ve Çevresindeki Araştırmalar T.T.K.Y.V, 38, Ankara 1978, Kutlu Emre, Maşat Höyük'te Eski Tunç Çağı, Belleten XLIII, sayı 169, 1979, S. 1 - 20; T. Özgüç, Excavations at the Hittite Site, Maşat-Höyük, Palace, Archives, Mycenean Pottery, American Journal of Archacology 84, 1980, S. 305 - 309 (pls. 36 - 37); Aynı yazar, Maşat Höyük II, Boğazköy'ün Kuzeydoğusunda Bir Hitit Merkezi, T.T.K.Y.V. 38a, 1982.
            ³ Maşat- Höyük'te keşfedilen Hitit Tabletlerinin Işığı Altında Yukarı Yeşilırmak Bölgesinin Coğrafyası Hakkında, Belleten XLI, sayı 164, 1977, S. 637 - 617 = Remarques sur la géographie de la Région du haut - Yeşilırmak d'aprés les tablettes hittites de Maşat - Höyük, Florilegium Anatolicum, Melanges offerts à Emmanuel Laroche, Paris 1979, S. 29 - 35.
            ⁴ Maşat-Höyük'te Keşfedilen Çivi Yazılı Hitit Tabletleri, VIII. Türk Tarih Kongresi Ankara 1976, Bildiriler I, 1979, S. 187 not 17 ve S.  196 = Die hethitischen Tontafelentdeckungen auf dem Maşat - Höyük, Vorläufiger Bericht, Belleten XLIV, sayı 173, 1980, S. 48 not 23 ve S. 58.
            ⁵ a.g.y. de S. 58 v.d.
            ⁶ Hitit Kenti Hanhana'nın Yeri, Belleten XLI, sayı 164, 1977, S. 649 - 652 = Die Lage der hethitischen Kultstadt Hanhana, Festschrift Elmar Edel, Bamberg 1979, S. 13 - 16.
            ⁷ Jak Yakar, Recent Contributions to the Historical Geography of the Hittite Empire, Mitteilungen der Deutschen Orient - Gesellschaft 112, 1980, S. 75 - 93.
            ⁸ Yakar'ın makalesinin geniş kapsamlı başlığına göre M. Forlanini'nin L'Anatolia nordoccidentale nell'impero eteo adlı araştırması, Studi Micenei ed Egeo - Anatolici XVIII, 1977, S. 197 - 224, üzerinde de durması gerekirdi. Şimdi bk. aynı yazar, Appunti di geografia etea, Studia Mediterranea Piero Meriggi dicata, I, S. 165 - 184.
            ⁹ Yakar, a.g.y.'de S. 75. "Recently howevcr S. Alp has claimed an important breakthrough by identifying the second millennium B. C. settlements at Maşat, Zile and Inandık with the Hittite towns Tapikka, Anziliya, and Hanhana respectively.
          ¹⁰ Ein hethitischer Text über die Reorganisation des Kultes, Altorientalische Forschungen VII, 1980, S. 143 - 157. Krg. aynı zamanda G. F. del Monte ve J. Tischler, Die Orts und Gewässernamen der hethitischen Texte, Réportoire   Géographique des Textes Cunéiformes 6, 1978, S. 402.
          ¹¹ Bk. Belleten XLIV, sayı 173, 1980, S. 30, 31 ve 34.
          ¹² Studia Mediterranea I, S. 165 v.d.
          ¹³ A. Goetze, Kizzuwatna and the problem of Hittite Geography, New Haven  1940.
          ¹⁴ H. G. Güterbock, Kaneš and Neša : Two forms of one Anatolian place name?, Erez - Israel, Jerusalem, Israel Exploration Society, 1958, S. 47 - 50; S. Alp, Kaniš = Aniša = Niša, Erken Hitit Çağı'nın Bir Başkenti, Belleten XXVII, Sayı 107, 1963, S. 367 - 376 = Kaniš = Aniša = Niša, Eine Hauptstadt der Frühhethitischen Periode, aynı yerde S. 376 - 386; H. Otten, Eine Althethitische Erzählung um die Stadt Zalpa, Studien zu den Boğazköy - Texten 17, 1973, S. 57 v.d.
                G. F. del Monte ve J. Tischler'in a.g.y.'deki beyanından benim Güterbock'u yalnız tekrarladığım anlamı çıkmaktadır ki bu ifade gorçeğe tamamen aykırıdır. Aslında ilk kez E. Forrer tarafından 1930'lu yıllarda öne sürülen bu eşitlik tarafımdan yeni bir delil ile ve kesinlikle savunulmuştur. Birçok ünlü araştırıcının o yıllar görüşümüze karşı çıktığı unutulmamalıdır.
          ¹⁵ taršikkimi Orta Hitit Çağı'nda tarna- "bırakmak" fiilinin -sk- formu olduğu konusunda bk. şimdi H. Otten, Zu einigen mittelhethitischen -sk- Formen, Studia Mediterranea I, 1979, S. 440 v.d.
          ¹⁶ Krş. M. Darga, Karahna şehri Kült Envanteri; İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No.: 1825, 1973, S. 11, 16 ve 25; del Monte - Tischler, a.g.y.'de S. 82 ve S. 177 v.d. ve bibliyografya için bk. aynı yer.
          ¹⁷ Yer adı Zinzili için bk. del Monte - Tischler, aynı yer S. 504.
          ¹⁸ A. M. Dinçol - M. Darga, Die Feste von Karahna, Anatolica 3, 1969/70, S. 99 - 118; M. Darga, Karahna Şehri Kült Envanteri, S. 1 - 45; del Monte - Tischler, aynı yer, S. 177 v.d.

Maşat Höyük

Aşağı Şehir Temelleri