ÜNYE KELİMELERİ SÖZLÜĞÜ (ÜNYE LÛGATÇESİ)

            Ünye kelimeleri büyük oranda tarihî Türk lehçelerine dayanmaktadır. Bu kelimelerin önemli bir kısmı, değişik orandaki söyleyiş farklılıkları ile birlikte Anadolu'nun ve Türk dünyasının çeşitli yerlerinde kullanılmaktadır. Meselâ "dav" (dağ) kelimesi Ünye ağzında "orman" karşılığı olarak kullanılmaktadır.

            Bu manâ Orta Asya Türk lehçelerinde mevcut olduğu gibi, günümüzde Türk dünyasının en uzak köşesini teşkil eden ve Türkiye Türkçesi ile pek az benzerliği olan Yakut Türkçesi'nde de yaşamaktadır. Bir kısım kelimeler ise, tarihî Türkçe metinlerde geçmekle birlikte, günümüzde başka yörelerde kullanılmamaktadır.

 

Yerden Yıvma, Tokalak Uşak Çamlık'ta M. Ufuk MİSTEPE'nin İlk Fotoğrafı - 1959

Orta Çarşı Câmii Önü Ü-STP Standı Birbüllerini Gokusundan Nasıl da Bulii Uşaklar! :)))

            Osmanlı Türkçesi'nde bulunan Arapça ve Farsça menşeli kelimelerden bazılarına Ünye ağzında, günümüz İstanbul Türkçesi'nden farklı manâlar yüklenmiş olarak, yahut ayrı kelime sayılacak ölçüde ses değişimine uğramış olarak rastlanmaktadır. Osmanlı Türkçesi'nde mevcut olduğu halde, günümüz İstanbul Türkçesi'nde terk edilmiş olan bazı Arapça ve Farsça kelimelere de Ünye ağzında rastlamak mümkündür.

            Bunun yanı sıra, Türkçe dışındaki dillerden Osmanlı İmparatorluğu devrinde alınmış gibi görünen bazı kelimeler de vardır. Bu kelimeler daha ziyade Ünye şehir ağzında görülmekte olup, çoğu denizcilikle ilgilidir. Ses yapısı itibariyle bu kelimeler Rumca'dan geçmiş gibi görünmektedir.

            Ayrıca, Ünye bölgesine yerleşen Kafkasya asıllı Müslümanlar'dan alınmış gibi görünen az sayıda kelime vardır. Bu kelimelere bir örnek "aznahur" kelimesidir. Son asır içinde Batı dillerinden geçip manâ kaymasına uğrayıp, mahallî hüviyet kazanan bazı kelimeler de vardır. Bu kelimelere "tiyatora" örnek olarak gösterilebilir.

 

Zaman Tünelimde Ünye Bilgin HASDEMİR Temmuz 2003 7. sh.

Rahmetli Bedri Aabim, "ÜNYE İLE DÜNYA'YI DARTMIŞLAR, ÜNYE 250 GRAM AVUR GELMİŞ." derdi. İnanmadım dartdım. Bedri Abim haklu çıktı. BİZE İNANMAYAN VARSA, DARTABİLÜR...

            Ünye Kelimeleri Sözlüğü ile ilgili malzeme toplamaya 10 yıl kadar önce başladık. Tespit edilen kelime, deyim ve atasözleri kaydedilip doğrulama işlemi yapıldıktan sonra, alfabetik olarak bilgisayar ortamına kaydedildi. Bilindiği gibi, bazı kelimelerin söylenişinde köyler, hattâ mahalleler arasında bile farklılıklar görülebilmektedir.

            Bu lûgatçede kullanılan malzemenin toplanmasında ve telâffuzun tespitinde Ünye şehir ağzı ile Saylan Köyü Hüsemli Mahallesi'nde kullanılan ağız esas alınmıştır. Bunların yanı sıra, Ünye'nin diğer yörelerinden alınan malzeme de değerlendirilmiştir.

            İstanbul Türkçesi'nde kullanılan kelimelerin pek çoğu Ünye ağzında önemli ses değişmelerine uğramaktadır. Ses değişimine uğrayan bu kelimeler ayrı kelime olarak değerlendirilmemiştir. Ünye ağzında meselâ "baba" "buba"ya, "köy" "köv"e, "mescit" "meçit"e dönüşmüş olarak kullanılmaktadır. Bunların hiçbiri ayrı kelime sayılmamış ve lûgatçemizde yer verilmemiştir. Öte yandan, ses değişimi çok ileri seviyede olan ve ilk anda İstanbul Türkçesi'ndeki aslının ne olduğu anlaşılamayacak kadar değişime uğramış olan az sayıda kelime lûgatçemize alınmıştır.

            Meselâ lûgatçemize aldığımız "damakkâr" kelimesi aslı "tamahkâr" olarak İstanbul Türkçesi'nde mevcuttur. Fakat tanınmasını zorlaştıracak ölçüde belirgin ses değişmesi olduğu ve manâ farklılaşması da bulunduğu için, ayrı kelime olarak değerlendirilmesi gerekmiştir. Bazı kelimeler ise İstanbul Türkçesi'ne göre ses değişimi hiç olmadan belirgin manâ kaymasına uğramışlardır. Meselâ "seyir" kelimesinin Ünye ağzında uğradığı belirgin manâ farklılığı onun ayrı bir kelime olarak değerlendirilmesini zarurî kılmıştır.

     
Bilgin HASDEMİR'in Ünye Ağzı ile Kaleme Aldığı Eserleri

            Lûgatçemizde, kelimeler Ünye ağzındaki telâffuzla verildiği için, anlamayı kolaylaştırmak maksadıyla İstanbul Türkçesi'ndeki söyleniş köşeli parantez içinde gösterilmiştir. Genizden gelen n sesini göstermek için (ñ) işareti kullanılmıştır. Bütün gayretlere rağmen, bazı kelimelerin manâsını bulmak mümkün olmamıştır veya bulunan manâ şüphelidir.

            Daha çok lâkap olarak kullanılan bu tip kelimelere şimdilik lûgatçede yer verilmemiştir. Eksiksiz ve kusursuz olmadığını bildiğim bu lûgatçe başta eşim Dr. Ayşe Güney olmak üzere çok sayıda Ünye dostunun yardımları ile derlenmiştir. Hepsini şükranla anıyorum. İleride daha kusursuz hale gelebilmesi için, okuyanların tespit ettikleri eksik kelimeleri ve farklı manâları bana bildirmelerini rica ediyorum.

GARŞULUKLU GONUŞMALAR Zaman Tünelimde Ünye Bilgin HASDEMİR Temmuz 2003 - (Sh. 105 - 107)
1. - Ahretlik, n'aapiin gı urda?     - Baççeye Avrupa kemresi dökiim, hemşürem.	8. - Söyle bakiim, ne şikayetin var?     - Doktur Bey, dışarı çıkma derdim var. Bazen dıkıl dıgıl olii, dişin kesmez; bazen su gibi olii, goy bardaa iç...
2. - Ünye'ye hergün tayyare seferleri başliimuş...     - Yok, öllüyün körü.	9. - Ne zaman kirez yesem, garnım arii. Acuk kirez yedim, öliim...     - Eee, hemşürem, madem biliidun götüyün huyunu, niye içtin yahninin suyunu?...
3 - Haççe Abuma gidip, özür diliyelim gı.    - Nasibetsiz, nasibetsiz gonuşma.	10 - Hasan, senin içün şööle şiile dii...     - Götümü yesin u benim...
4 - Anşa İngem, yarın yufga açmıya yardım etçek.    - Andır galsın, unun yardımı.	11 - Anaa! Memed, baa vurdu...     - Davun çıksın eline!
5 - Ana, gı... Ba, çökelee yımırta gırsan ya...    - Yavruum... Anan gurban olsun boklu tomanıyan.	12 - Bak gı, bak... Hatçe nası oynii?..     - Tööbe, tööbe.. Utanmii daa, dibek gibi götünen gıvırtmıya...
6 - İsiini gızdudum, artuk ba bi guruş borç vermii...    - Ee, bıldır yedüün hurmalar, gışın dübürüyün dırmalar.	13 - Memed'in gardaşını taniin mu?       - Aman uzak dur, undan! Osuruunan çekiş eder u...
7 - A bu ba dii ki...    - Fışgusunu garuşdumasın!	14 - Osman'a bak, zor yürii...       - Ey gidi günler... Esgiden, denizin dibinde, şeyinin ucunda tendürük gibi döniidu..

Devam Edecek

 

Ünye Makaleleri Sayfasına

Dönmek İçin TIKLAYINIZ