kusaray

ANA SAYFA
(Bu sayfa en son 28 Ekim 2007 tarihinde güncellenmiştir.)

KUŞ
SARAYLARI
© 2003 hozozlu@sihirlitur.com

Serçe Sarayı (Yeni Hamam Soyunmalık Girişi Üzeri)/ZİLE

Fotoğraf : Necmettin ERYILMAZ

Kuş Evleri, Serçe Saraylar tarihî bina ve mimarî eserlerde yer alırken, günümüze gelen ince bir zevkin göstergesi olarak yapıları süslüyor.

Geleneksel mimarînin öğeleri arasında dikkat çeken kuş sarayları veya kuş evleri başta serçe, saka, kırlangıç gibi kuşlara barınak olması için yapılmış zarif mimarîleri ile göz okşuyor. İnce bir zevkin yansıtıldığı minyatür yapılardaki Kuş Evleri kullanım amacı ve yerinin düşünülerek seçilmesi bu tür yapılara verilen önemi de yansıtıyor.

Fenerci Sokak - ZİLE
Yeni Hamam - Soyunmalık Girişi Üzerinde Serçe Sarayı

Fotoğraf : M. Ufuk MİSTEPE 17.08.2004 Salı 19:05

Geçmişi 16. yüzyıla kadar uzanan kuş ev ve saraylarına genellikle câmi, medrese, han, ev, köprü, kütüphane, türbe gibi taş ve tuğla kullanılarak yapılmış büyük eserlerde rastlanıyor. İnsan elinin ulaşamayacağı ve kuşların kendilerini güvende hissedebilecekleri uygun yerlere yapılan bir tür estetik yuvalar. Sert esen rüzgârlardan korunaklı yapıların Güneş alan dış cephe yüzlerine konarak, cephe estetiğinin yanı sıra kuşların yaşantılarına da uygunluğu düşünülmüş.

Osmanlı İmparatorluğu'nun sınırları içinde yer alan eserlerde görülen kuş evlerine İstanbul başta olmak üzere Edirne'den Doğu Beyazıt'a kadar bir çok yerdeki yapılarda rastlanıyor. Örnekleri Filibe ve Tırnova'da da görülen öğeler sade olanlar ile daha gösterişli yapılanlar nedeniyle iki grupta toplanıyor.

Fotoğraf : Haluk ÖZÖZLÜ

Üsküdar Câmîi

Fotoğraf : Haluk ÖZÖZLÜ

Birkaç delikten meydana gelen bu tür sade kuş evlerine Süleymaniye, Yeni Câmi ve Sokullu Mehmet Paşa Köprüsü gibi İstanbul'da bulunan eserlerde görülürken, daha süslü ve gösterişli olanlara yine İstanbul'da ki önemli eserlerden biri olan Topkapı Sarayı'nın dış avlusu eski Darphane'nin iç avlusunda yer alan binanın dış duvar yüzünde rastlanıyor.

Özenle yapılmış ince ve usta bir işçiliğin sergilendiği kuş sarayında serçelerin korunacağı, içinde dolaşabileceği, inip çıkabileceği yollar, gözler estetik bütünlük içinde sergilenmiş. Bir çok yapıda farklılıklar gösteren kuş evleri ve serçe saraylarında konsollar üzerine kurulmuş cumba biçimli çıkıntılar, balkonlar sütun kabartmalarla yükselirken, ön yüzleri kemerli pencerelerle tamamlanıp, çatılarla, kubbelerle kapatılmış.

Topkapı Sarayı - Darphane

Fotoğraf : Haluk ÖZÖZLÜ

Fotoğraf : Haluk ÖZÖZLÜ

Türkler'in hayvan, özellikle kuşlara verdikleri değerin ve sevginin bir ifadesi olarak da yorumlanabilen kuş saraylarının ve içinde barınan kuşların bazı inançları da beraberinde taşıdığına inanılıyor. Türkler kumruların sevdalıları koruduğu, kırlangıçların yuva yaptıkları evleri yangından muhafaza ettikleri, leylek, deniz kırlangıcı gibi göçmen kuşların kutsal alanlara gittikleri düşünülüp, onları himaye ederek beslemişler.

Kentleşmenin, aşırı yapılaşmanın artış göstermesine rağmen günümüzde kent kuşları halâ İstanbul'da tüm olumsuzluklara rağmen yaşamlarına devam ediyorlar. Câmi ve medreselerde görülenlerin dışında 18 ve 19. yy'larda bazı ev ve köşklerde kuş evleri görmek mümkün oluyor; bazı yapılara ise restorasyon ve tamirat çalışmaları sırasında sonradan ilâve oluyor.

Selimiye Câmîi

Fotoğraf : Haluk ÖZÖZLÜ

Ayazma Câmîi - Üsküdar

Fotoğraf : Haluk ÖZÖZLÜ

İstanbul Taksim'de bulunan şehir suyunun kente taksim edildiği Taksim Maksemi'nde sonradan eklenmiş bir çift kuş evi örneğine rastlanabiliyor. Özenli işçiliği ile dikkat çeken kuş köşklerinden bir başkası da Üsküdar Selimiye'de bulunan Selimiye Câmîi dış yüzeyinde görülüyor. 19. yy'da taştan oyularak yapılmış kuş köşklerinin iki yanına konulmuş olan minareleri ile âdeta küçük bir câmi maketini andırması ile dikkatleri üzerinde topluyor.

Günümüzde bir çoğu yağışlar, dış hava etkenlerinin yaratmış olduğu etki ile tahrip olan kuş evleri, serçe saraylar ilgisizlik ve biriken gübrelerin temizlenmeme, bakımsızlık gibi nedenlerle su giderlerinin tıkanması sonucu çatlamalarla, kırılma ve dökülmelerle karşı karşıya kalıyorlar. Yıllar önce ahşap malzeme kullanılarak yapılanların izlerine ise hiç rastlanmıyor.

Ayazma Câmîi - Üsküdar

Fotoğraf : Haluk ÖZÖZLÜ

Cedid Valide Câmîi

Fotoğraf : Haluk ÖZÖZLÜ

İstanbul : Süleymaniye, Bali Paşa, Yeni Câmi, Nuruosmaniye, Fatih, Lâleli, Üsküdar, Ayazma, Selimiye Câmileri, B. Çekmece Sokullu Mehmet Paşa Köprüsü, Kara Mustafa Paşa, Amcazade Hüseyin Paşa, Seyyid Hasan Paşa, Feyzullah Efendi Medreseleri, Ragıp Paşa, Amcazade Hüseyin Paşa, I. Mahmut, Şebsefa Hatun, Şah Sultan Sıbyan Mektepleri, I. Mahmut Kütüphanesi, 3. Mustafa Türbesi, Büyük Yeni Han, Çukurçeşme Hanı, Hasan Paşa Hanı, Eski Darphane, Taksim Maskemi, Balat Ahrida Sinagogu, Yahudi Gasilhanesi.

Tokat ve Antakya'da Ulu Câmi, Niğde - Kığılı Câmîi, Amasya - Sultan Beyazıt Câmîi, Doğu Beyazıt - İshak Paşa Sarayı Câmîi, Hayrabolu - Çorumî Mustafa Efendi Câmîi, Nevşehir - Damat İbrahim Paşa Kütüphanesi, Merzifon - Kara Mustafa Paşa Hanı, Zile - Çarşı Hamamı (Yeni Hamam), Kayseri - Şeyh Çeşmesi.

Ayazma Câmîi - Üsküdar

Fotoğraf : Haluk ÖZÖZLÜ

Horhor

Fotoğraf : Haluk ÖZÖZLÜ

Gülen yüzünüzü, ışıltılı gözlerinizi, kuş cıvıltılarına benzeyen seslerinizi ne kadar da özlemişim. Kuş dedim de aklıma geldi. Seher vaktinde öten güzel sesli bülbül, kırlangıçlar; hattâ evlerin baş köşelerini tutan muhabbet kuşları ve daha neler, neler ...

Biliyor musunuz, atalarımız kuşları hem çok sever hem de korurlarmış. Hoş ötüşleri ile mahallelerin melodisini oluşturan sevimli kuşları, kendi arkadaşları olarak bilirlermiş. Mahallede herkesin evi olur da kuşların olmaz mı?

Cedid Valide Câmîi

Fotoğraf : Haluk ÖZÖZLÜ

Ayazma Câmîi - Üsküdar

Fotoğraf : Haluk ÖZÖZLÜ

Sadece kendilerini düşünmemiş atalarımız. Serçe, saka, kırlangıç gibi korunmaya muhtaç minik kuşlar için barınaklar bile yapmışlar. Barınak dediysem, bunlar derme çatma kuş yuvaları değilmiş elbet. Binaların en çok güneş alan ve soğuk kış rüzgârlarına kapalı cephelerine ve yüksekçe yerlere yapılırmış bunlar. Bu sayede kışın soğuktan korunacak bir yuvaya sahip olurmuş kuşlar.

Kuşların bu küçücük yuvalarına "kuş evleri" demişler. Kuş evlerinin bazıları o kadar süslü ve gösterişli yapılmış ki isimleri bile değişmiş, "kuş sarayları" diye söylenir olmuş. Ne kadar hoş değil mi?

"Kuş sarayları günümüzde de var mı?" diye sorduğunuzu duyar gibiyim. Maalesef çoğu eski eserimizi ve değerlerimizi kaybettiğimizi biliyorsunuz, ama üzülmeyin. Kuş evlerinin bazıları hâlâ ayakta. Eğer yolunuz İstanbul, Üsküdar'daki Yeni Valide Câmîi'nden veya Üsküdar Ayazma Câmîi'nden geçerse bu binaların dış cephelerindeki o güzelim kuş sarayları, sizi selâmlayacaktır.

Belki de birkaç minik serçe de vardır içlerinde. İstanbul'a uzak mısınız? Üzülmeyin canım. Anadolu insanı da düşünmüş kuşları. Tokat, Niğde, Amasya, Antakya, Hayrabolu gibi şehirlerimizde eski câmilerin duvarlarını süsleyen kuş saraylarını günümüzde de görebilirsiniz. Mardin ve Diyarbakır gibi şehirlerimizde evlerin dışına yapmışlar kuş saraylarını.

Selimiye Câmîi

Fotoğraf : Haluk ÖZÖZLÜ

Kuş evleri sayesinde başlarını sokacak yuvaları olan güzel kuşlar bu iyiliği karşılıksız bırakmamışlar elbet. Onlar da güzel seslerini ve hoş şarkılarını hediye etmişler insanlara.
Unutmadan söyleyeyim, atalarımız sadece korunmaya muhtaç kuşları düşünmekle kalmamışlar. Evcil olmayan vahşi hayvanlar için de vakıflar kurmuş ve hastahaneler açmışlar. Hattâ soğuk kış günlerinde ıssız dağ başlarına et bırakarak kurtların aç kalıp insanlara zarar vermesini önlemeye çalıştıklarını da söyleyeyim.

Bundan sonra nerede bir kuş ötüşü duyarsanız, kuş saraylarını ve atalarımızın ince düşüncesini de hatırlayın olur mu, sevgili çocuklar.

Serçe Sarayı (Yeni Hamam Soyunmalık Girişi Üzeri)/ZİLE

Fotoğraf : Necmettin ERYILMAZ

Sadece insan denen varlığın mutluluğu için değil; aziz milletimiz, iç dünyasında barındırdığı sevgi ve merhamet hislerinin dış tabiata yansımasıyla, hayvanlar için de hayat kaynağı olabilecek eserler kurmuşlardır. Kuşlar için yapılan köşkler, câmi avlularındaki kuş havuzları ve mermer tekneler bizim medeniyetimize has çarpıcı inceliklerdir.

Kuş köşkleri... Evet, kuş köşkleri ya da kuş sarayları... Türk – İslâm sentezinin bir uzantısı olarak, şanlı ceddimizin gönül saraylarından kopup gelen bir merhamete ayna olmuş eşsiz mimarî yapılar...

Nuruosmaniye

Fotoğraf : Haluk ÖZÖZLÜ

Ayazma Câmîi - Üsküdar

Fotoğraf : Haluk ÖZÖZLÜ

Câmilerde, kervansaraylarda, köprülerde, çeşmelerde... hemen hemen bütün mimarî eserlerde kendilerini belli ederler. Olağanüstü taş işçiliğine sahip, dinî mimarîden sivil mimarîye pek çok yapıda ve birbirinden farklı güzellikte, kuşların barınması için yapılan yuvalar : “kuş köşkleri” olarak adlandırılır.

Mimarîmizde özgün bir yeri vardır kuş evlerinin. Genellikle binaların en çok güneş alan, sert ve soğuk rüzgarlardan korunan cephelerine, insan elinin veya kedi, köpek gibi hayvanların erişemeyecekleri yükseklikteki güvenli yerlerine yapılan küçük ama sıcacık yuvalardır kuş köşkleri.

Tıpkı kuşlar gibi, olabildiğine hür ve özgür yaşamaya alışmış olan Türkler, bu yönleriyle adetâ kuşlarla özdeşleşmiş, engin ruh dünyalarının bir göstergesi olarak bu şirin mi şirin varlıklara şanına yakışır köşkler, saraylar yapmışlardır. Kuşlara yem vermek ve beslenmelerine yardım etmek için ayrıca sayısız vakıflar kurmuşlardır.

Türklerin kuşlara olan sevgileri İslâm inancı ile bağlantılıdır. Allah’a kullukta kemâl mertebesine ulaşmış olan bir Mümin, iç âleminde meknuz tüm nefsî duygularından sıyrılmış olduğu için gerçek hürriyetine kavuşmuş ve kuşlar gibi uçarcasına sonsuzluğa temayül etmiş; ufuklara açılan, ebediyete kanat çırpan bir psikolojiye kavuşmuştur. Bu geniş kalplilik varlık sahnesinde, özgürlüğe kanat çırpan kuşlarla ifade edilir. Halen, Anadolu’da bazı küçük kuşlara verilen önem bu anlayışın uzantılarıdır.

Lâleli

Fotoğraf : Haluk ÖZÖZLÜ

Topkapı Sarayı - Darphane

Fotoğraf : Haluk ÖZÖZLÜ

Korunmaya muhtaç küçük kuşlar için yapılan ve kuş evleri olarak adlandırılan kuş köşkleri, bazı istisnalar dışında binaların en çok güneş alan cephelerine, erişilemeyecek yükseklikteki saçak altlarına yerleştirilmişlerdir. Yağmur ve kardan korunmaları için geniş saçakların veya büyük profilli kornişlerin konsollarının altları tercih edilmiştir.

Mimarî açıdan bu kuş barınaklarını iki açıdan incelemek mümkündür. Birinci tip kuş evleri genellikle herhangi bir yüzeyde bulunan ve dışarıya taşkınlığı olmayan yapıdadır. Bunlar, işleniş biçimi açısından yüzeye açılan ve kuşların girebileceği deliklerin ya tek olarak ya da birkaç deliğin alt alta veya yan yana sıralanmasından meydana gelmiştir. Taştan olanlar çoğunluktadır ancak, tuğla ve ahşabın karışık kullanıldığı türleri de vardır.

Kuş Evi - Anadolu Medeniyetleri Müzesi / Ankara

Fotoğraf : M. Ufuk MİSTEPE 27.10.2007

Diğer örneklerinde ise, ön taraflarına kuşların konabilmesi için küçük sehpalar yapılmıştır. Edirne Eski Câmi, Edirne Rüstem Paşa Kervansarayı, İstanbul Süleymaniye Câmîi, İstanbul Yeni Câmi, Üsküdar Yeni Valide Câmîi’ndeki kuş evleri bu grubun en iyi örnekleri arasındadır.

Sanatsal değer taşıyan küçük mimarî maketlerin en önemli niteliği, insanların yaşadığı saray, köşk, ev gibi yapıların, câmilerin tıpkı modelleri olmasıdır. Asıl yapılardan farkı olmaksızın aynı malzeme ile balkonlar, pencereler, küçük odacıklar, pencere kafesleri, saçaklar en küçük detaylarına kadar işlenmiştir.

Eyüp

Fotoğraf : Haluk ÖZÖZLÜ

Üsküdar Câmîi

Fotoğraf : Haluk ÖZÖZLÜ

Bu gruba verilebilecek en iyi örnekler, Üsküdar Ayazma, Üsküdar Yeni Valide Câmîi, Üsküdar Selimiye Câmîi, Anadolu’da; Kayseri Kurşunlu Câmîi, Tokat Ulu Câmi, Amasya Sultan Beyazıt Câmîi, İshak Paşa Sarayı’nda bulunan kuş evleridir.

Câmilerden başka; kervansaray, köprü, çeşme, ev gibi hemen hemen bütün mimarî yapılarda bulunan kuş evleri geleneği zamanımızda Şanlıurfa, Diyarbakır, Mardin’in eski evlerinde yaşamaktadır. Yöre halkının güvercine olan sevgisi nedeniyle hemen her eski taş evin iç avluya bakan cephelerinde pencere ve kemer aralarında güvercinlerin korunabileceği oval, yuvarlak veya köşeli boşluklar bırakılmıştır.

Boşlukların etrafı taş işçiliğinin çok güzel örnekleri ile bezenmiştir. İstanbul Tophane semtindeki bazı evlerde de bu geleneğin devamını görmek mümkündür. Kayseri ve Erzincan’da bulunan kuş evleri ise; yuvarlak, uzun direkler üzerinde, dört ayrı yön cepheleri bulunmakta olup; tamamı ahşaptan yapılmıştır.

Zile Makaleleri Sayfasına

Dönmek İçin TIKLAYINIZ