ön asya dünyasında
İLK TÜRKLER
KİMMERLER VE İSKİTLER
TARİH BOYUNCA ÜNYE
(Ünye Belediyesi Kültür Yayınları : 3 - Samsun/2003, 514 Sh.)

            Karadeniz'in Kuzey'inde Hazar Denizi ve Tuna Nehri arasındaki coğrafya M.Ö. II. Bin'in başları ve M.Ö. VIII. yüzyıllar arasında Orta Asya kökenli bir kavim olan ve daha sonraki yıllarda adlarından Kimmer olarak bahsedilen kavim tarafından iskan edilmiştir.⁶⁶

            M.Ö. IX. yüzyılda İskitler'in baskısıyla yerlerinden oynayan bir Kimmer kolu, daha sonraki yıllarda Güney Karadeniz kıyılarına yerleşmişlerdir.⁶⁷ Prof. Dr. Taner Tarhan, Kimmerler ve İskitler hakkında yazdığı bir makalesine şöyle bir girişle başlıyor. "Kimmerler ve İskitler Eskiçağ'daki "Türk Kültür Tarihi"nin, daha genel bir deyişle de "Millî Tarihimiz"in ilk temsilcileridir.

            Çünkü, Eskiçağ ve devamındaki çeşitli yazılı kaynaklardan edindiğimiz bilgilerin ışığı altında ve bu bilgileri doğrulayan, zenginleştiren muhteşem arkeolojik bulgular yardımıyla, adları günümüze kadar ulaşmış olan ilk Türkler ve ilk Türk devletidir. Onların öyküsü "tarihî gerçekler" olarak, bir anlamda - çok uzun süreli - Eskiçağ'daki "Türk Dünyası"nın öyküsüdür. Her ne sebeple olursa olsun, inkârı mümkün olmayan gerçekleri vurgulamak için "İlk Türkler" başlığını özelliğini özellikle kullandığımızı, öncelikle ifade etmek isteriz."⁶⁸

            Kimmerler Proto-Türkler olarak tanımladığımız Ural - Altay kökenli bozkır göçebelerinin Batı kolunu oluştururlar. M.Ö. II. Bin yılın başlarından M.Ö. VIII. yüzyıla kadar -merkez Kırım olmak üzere- Karadeniz'in Kuzey'inde, Avrasya bozkırlarında ve Kafkasya bölgesinde yaşamışlardır.⁶⁹

            Bu tarihler arasında Güney Rusya Tunç Çağı kültürünün "taşıyıcıları" ve "temsilcileri" olarak görülürler. Bu devrenin başlarında "Doğu'dan Batı'ya doğru" Kafkaslar'ın Kuzey'indeki bozkırlarda Donetz havzasına yayılmaları, özellikle Ukrayna bozkırlarında yaşayan Hint - Avrupa kökenli toplumların hareketlenmelerine neden olur. M.Ö. II. Bin yılın başlarında Akhalar'ın Yunanistan'a inmeleri, Kuzey'deki Avrupa bozkırlarında bu hareketlerin bir uzantısıdır.

            M.Ö. XIII - VIII. yüzyıllar arasında da Kafkasya ve Dinyeper havzasındaki bölgelere yayılırlar. Bu dönemde özellikle Volga boylarında "Ahşap mezar yapıları" ile tanımlanan Surubna kültürü Pre İskit/Kimmer organik bağlarının arkeolojik kanıtlarıdır. Çünkü daha sonraki yüzyıllarda da Kimmer ve İskit eserlerinin ayrılmazlığı bilim adamlarınca daima konu edilmiştir.

http://www.livius.org/a/1/maps/herodotus5_map

            Kimmer boylarının M.Ö. XIII. yüzyılda Batı'ya doğru yayılmaları - aynen M.Ö. II. Bin yılın başlarında olduğu gibi - Hint - Avrupa kökenli toplumların yeniden hareketlenmelerine neden olur. M.Ö. 1200 dolaylarında Dorlar Yunanistan'a, Trak kökenli diğer toplumlarla birlikte Frigler Anadolu'ya göç ederler. Anadolu'nun "karanlık çağları", başka bir deyişle de belli bir süre sonra en renkli dönemlerinden biri olan "Anadolu Demir Çağı" başlar.⁷⁰

            Güney Rusya'daki Kimmerler'le bağıntılı arkeolojik bulguların, M.Ö. II. Bin yıl başlarına kadar uzanmasına karşılık, yazılı kaynaklarda adlarının geçmesi ancak M.Ö. VIII. yüzyıldan itibaren başlar. Antik Grek kaynaklarında Kymmerioi/Kymmerio olarak geçer. İlk kez, ünlü ozan Homeros onlardan söz eder. Homeros'a göre Kimmerler, Yeraltı Tanrısı Hades'in "Ölüler Ülkesi"nin yer aldığı "ıssız Dünya'nın sis ve karanlıklarla dolu bölgeleri"nde yaşıyorlardı. Ünlü coğrafyacı Strabon'un bu konuda yaptığı eleştiri ilginçtir.

            Herodotos ve Strabon gibi -İskitleri ayrıntılarıyla anlatan- Antik Çağ yazarları, Kimmerler'i Güney Rusya'nın ilk sakinleri olarak tanımlamaktadır. Antik Çağ'da Kerç Boğazı, "Bosporus Kimmerius (Kimmer Boğazı)" adını taşımakta, Kırım'da Grek kolonileri olarak görülen Kimmerikum, Kimmeris, Kimmerike gibi yerleşmeler ve yer adları bir zamanlar Kimmerler'in bu topraklara egemen olduklarını vurgulamaktadır. Kırım adının da Kimmer'den türediği bilinmektedir. Kimmerler'i ve Kırım'ı kapsayan Avrupa Hunları ile ilgili mitoslar tüm ayrıntıları ile birlikte, Bizans tarihçisi Jordanes tarafından nakledilmektedir.⁷¹

^{Kuraklık ve Kıtlık Devresi}

            İskit göçleri de Orta Asya'daki, bugünkü Moğolistan ve Türkistan'da meydana gelen ve uzun süren bir kuraklık ve kıtlık devresiyle bağıntılıdır. Otlak sahalarının kuruması, çağdaş Çin kaynaklarına göre Doğu bozkırlarında yaşayan Hiung-Nu (Hun) kabilelerinin Çin'in Kuzeybatı sınırlarına doğru kaymalarına neden olur.

            M.Ö. IX. yüzyılın sonu ile M.Ö. VIII. yüzyılın başlarına ait Çin kaynakları İmparator Suan'ın bunları püskürterek, Batı'ya yönelttiklerini nakletmektedir. Demek ki İskitler'i, Batı'ya Kimmerler üzerine iten ana neden Hiung-Nular'ın (Hun) bu hareketleridir.⁷² Herodotos'un kayıtlarında da İskitler'in göçleriyle ilgili ayrıntılı bilgiler bulmak mümkündür.

İskitler ve Kimmerler'in Ön Asya'ya Giriş Güzergâhları

http://www.tebe.org/tr/dosyalar/iskit/main.htm  (Murzin 1991, Abb.5)

            Kafkas geçitlerini aşan Kimmer göç dalgaları (Doğu göç yolu), yeni bir yurt edinmek amacıyla, Doğu Anadolu'daki Urartu Devleti'nin Kuzey sınırlarından başlayarak, Anadolu topraklarını istilâ etmeye başlarlar. Kurt Bittel bu konuda aynen şu yorumu yapmaktadır. "Kimmerler'in Anadolu'yu istilâsı, kuvvetli bir ihtimalle, Orta Asya'dan kaynaklanmış olan büyük bir göç hareketinin yan kolunu teşkil etmektedir. Bu hareket, hiçbir zaman bir soygun seferi şeklinde değil, aksine, bütün olarak nitelendirilebilir. Bunu bu bakımdan, M.Ö. XIII. yüzyıldaki "Deniz kavimleri"nin hareketleri ile karşılaştırabiliriz."

^{Yollarını Şaşırarak Kafkaslar'ı Dolaştılar}

            Kimmerler, merkezi Kafkasya'daki Gerusin/Portae Sarmaticae/Daryal Geçidi'ni ve Ossaet Geçitleri'ni takip ederek Urartu sınırlarına dayanmışlardır. Bu geçitler binlerce yıldan beri, günümüz dahil, ulaşım ve askerî hareket bakımından önem taşıyan yegâne "doğal geçit" ve "tarihî yollar" dır.

            Kimmerler'in ardından İskitler gelmektedir. Herodotos'un ifade ettiği üzere, Kimmerler'i takip eden İskitler - yollarını şaşırarak - Kafkaslar'ı doğrudan dolaşmışlar, Hazar Denizi kıyılarını takiben Derbent -Demirkapı Geçidi üzerinden Azerbaycan ve İran'daki Medya topraklarına ulaşmışlardır. Çağdaş Asur çivi yazılı kaynaklarında da bu olaylar hakkında ayrıntılı bilgiler mevcuttur.

            Asur casusluk örgütünün başında bulunan veliaht prens Sanherib, babası ünlü Asur Kralı II. Sargon'a raporlar göndererek, Kimmerler'in Urartu topraklarına yayıldıklarını ve Urartular'ın ağır yenilgilere uğradıklarını bildirmektedir. Urartu kralları I. Argisti (y. M.Ö. 785 - 760) ve II. Sarduri'ye (y. M.Ö. 760 - 730) ait bazı Urartu yazıtlarından anlaşıldığına göre, Kimmer göç ve istilâsından takriben 50 yıl kadar önce - Çıldır ve Gökçe Göl arasındaki "İş-qi-GU-lu ülkesi"/Leninakan bölgesinde - Kimmerler'le Urartular komşu duruma gelmişlerdi. Özellikle II. Sarduri, Kura havzasını kapsayan "Guriania ülkesi"nden ve buradaki karışıklıklardan söz etmektedir.⁷³

            İskitler tarih sahnesine çıktıktan sonra çeşitli kavimlerle ilişkisi olmuştur. Bu ilişki genelde mücadeleleri aksettirmektedir. Hazar Denizi ve Tuna Nehri arasındaki coğrafyaya geldiklerinde Kimmerler'le karşılaşmışlar, onlarla mücadele edip yurtlarından kovarak, onları takip etmişlerdir. Bu esnada Urartular, Persler ve Asurlular'la karşılaşmış ve onlarla mücadele etmişlerdir. İskitlerin mücadele ettiği diğer bir kavim de bozkır kavimlerinden olan Sarmatlar'dır.⁷⁴

^{Sınırlar Değişiyor}

            Kimmerler M.Ö. VIII. yüzyılın son on yılı içerisinde Batı'ya yönelmişlerdir. Şüphesiz bu göçün merkezini Karadeniz'in Kuzey'inde bulunan bozkırlar oluşturmuştur. Kimmerler oradan hareketle Kafkas yolunu seçerek, Kafkas geçitlerini aşmışlar ve Urartu topraklarına yayılarak Anadolu'yu istilâ etmeye başlamışlardır.⁷⁵

İskitler ve Kimmerler'in Etkilediği Dönemde Ön Asya

http://www.tebe.org/tr/dosyalar/iskit/main.htm

            Kimmerler'i yurtlarından eden İskitler, yakın Doğu'ya kadar onları takip ederek kovalamışlardır.⁷⁶ İskitler'in önünde Doğu Anadolu'ya gelen Kimmerler, Urartular'a saldırmışlardır. M.Ö. VIII. yüzyıl sonları ve M.Ö. VII. yüzyılın başlarında Asur sınır bölgesinde önemli değişiklikler olmuştur.

            Anadolu'nun Doğu'sundaki Urartu, M.Ö. VIII. yüzyılın ortalarında bir taraftan Kuzey Suriye ve Fırat'a kadar, diğer taraftan Kafkaslar'a kadar uzanan büyük bir devlet olmuştu. Bunlar gerek Sargon ve haleflerinin, gerekse Kafkas geçitlerinde gittikçe büyüyen Kimmer tehlikesi yüzünden Asur nüfuz bölgesinden çekilmişlerdir. Urartu - Kimmer mücadelesi sonucunda istilâcıların yolu Anadolu'nun içlerine doğru çevrilmiş ve Urartu Devleti de çökmekten kurtulmuştur.⁷⁷

            Asur vesikalarında ilk olarak Kimmerler'in ortaya çıkışı Sargon (M.Ö. 722 - 705) zamanına rastlamaktadır. Bu tarih İskitler'in ilk grubunun Kimmer yurduna yerleşmelerine tekabül eden tarihe yakınlık göstermektedir. Ve Çin İmparatoru Suan'ın, Hiung-Nular'a karşı giriştiği cezalandırma tedbirleriyle harekete geçen Asya kökenli kavimlerin Batı'ya doğru yapmış oldukları göçlerle doğrudan ilişkilidir.⁷⁸

            Tarihî bakımdan İskit istilâsı, maddesel kültürün gelişimi yönünden de yeni bir devrin başlamasına neden olur. Güney Rusya'nın Tunç Çağı sona erer ve Demir Çağı başlar.⁷⁹ Frig Devleti'nin yıkılışı, Kimmerler'in ne denli güçlü olduklarını göstermektedir. Kimmerler'den bir kol, Paphlagonia bölgesine yönelerek Karadeniz kıyılarına ulaşır. Sinope tahrip edilir, lideri Habrondas öldürülür ve bu bölge Kimmerler'in ana yerleşme merkezi olur.⁸¹ Daha sonra Kimmerler Batı'da Herakleia Pontika (Karadeniz Ereğlisi), Doğu'da ise Trapezos'a kadar kıyı bölgesinde yayılırlar. Buradaki bazı halklarla kaynamış, birlikte yaşamış ve onları etkilemişlerdir.⁸²

Ünye'de Bulunan Gümüş Kap (Phiale)
 

            Kimmerler'in Karadeniz bölgesindeki varlığını gösteren arkeolojik ve filolojik kanıtlar mevcuttur. Ünye'de bulunan bir gümüş kap (Phiale) E. Akurgal⁸³ tarafından M.Ö. VI. yüzyılın sonuna tarihlendirilmekte ve Kimmer sanatının son eserlerinden biri olarak nitelendirilmektedir.

            Yine Strabon'daki bir kayıta göre "... Trapezos Dağı ve aynı isimde şehir yer alır. Aynı dağlık bölgede Kimmerius Dağı vardır..." Kimmerius Dağı şimdiki Ağarmış Dağı olarak belirlenmiştir.⁸⁴ Antik kaynaklara göre Herakleia Pontika "Mariandynoi" topraklarında kurulmuş bir Megara kolonisidir.

            Kimmerler bu yörede yaşamışlar ve Sinop'ta olduğu gibi, Grek kolonistlerle savaşmışlardır. Ayrıca Batı Karadeniz bölgesinde yaşamış olan Trak kökenli "Mariandynoi" kabilesi - Amazonlar'da olduğu gibi - mitolojik bir anlatımla Kimmerler'le bağıntılı gösterilmiştir. Bu mitosla ilgili olarak ünlü "François Vazosu" üzerinde, "Mariandynoi" kabilesinin atası Heros Kimmeros, ok atan bir bozkır savaşçısı şeklinde resmedilmiştir.⁸⁵ Ayrıca İmirler (Gümüşhacıköy) ile Taşova - Lâdik yöresinde iki Kurgan'da bronz İskit ok uçları bulunmuştur. VI. yüzyıla tarihlenen bu ok uçları, göçebe İskit istilâsını doğrulamaktadır.⁸⁶ H. T. Okutan'a göre Kimmerler'e ait eserlere Ş. Karahisar'da rastlanmaktadır.⁸⁷

^{Amazonlar Kimdir?}

            İster eski Anadolu'da ve ister Kafkasya'da ve diğer yörelerde nerede bir Kimmer ya da İskit göçü ya da istilâsı varsa, orada muhakkak ki bir Amazonlar Efsanesi ve öyküleri çıkar. Bu bir rastlantı değildir.⁹⁰ Balkanlar üzerinden gelen "Mariandynoi" kabilesinin, efsanevî şefi olarak sözü edilen "Heros Kimmerios" - aynen Amazonlar efsanelerinde olduğu gibi - bu temaların en güzel örneklerinden birini daha oluşturmaktadır.

            Seyyah Minas Bıjıskyan Terme seyahatinden sonra Amazonlar hakkında şunları kaleme alacaktır.⁹² "Terme vaktiyle Amazon kadınlarından dolayı çok meşhur bir yer olmuştur. Bunların başşehirleri o zaman Thermodon denilen çayın kenarında olup Temiskor adını taşırdı. Çay, Amason adı ile de zikr edilmiştir.

1751 - Themiscyra - Heraclius - Thermodon A -
Robert de Vaugondy, Didier, 1723-1786 ; Robert de Vaugondy, Gilles, 1688-1766

http://www.davidrumsey.com/maps2436.html  CENA = ÜNYE

            Amazonlar cesur muharip kadınlardı ve eski tarihçilerin dediklerine göre, Terme yakınında bağımsız bir devlet kurarak Farş'a kadar Karadeniz sahiline hâkim olmuşlardır. Bunlar İskit menşe'li olup, Terme'ye sürülen İğin ve Skolopit adlı iki kralzadeden ileri gelmiş ve zamanla çoğalmışlardır.

            Hipokrat, bunların kanunlarına göre, Amazon kızlarının üç düşmanı öldürmeden evlenemediklerini söyler. Amazonlar erkeklerle beraber yaşamaya başlayıp, aile hayatının iyi bir şey olduğunu anlamışlardır. Amazonlara ait hikâyeleri yalan telâkki edenler varsa da, bazıları doğruluğuna inanırlar. Nitekim biz de bu taraflarda cesur kadınlara rastladık."

            Savaşçı kadınlar "erkeksiz kadınlar" olarak efsanelere konu olan ve kaynaklara geçen Amazonlar'ın Kimmer kadın savaşçıları oldukları bugün artık bilinen bir gerçektir. Prof. Dr. Taner Tarhan Kimmerler üzerine yaptığı derin araştırmalarla bunu gün ışığına çıkarmıştır.⁹³ Tarhan, Amazonlar'ın gerçekte at üzerinde savaşan Kimmer - İskit kadınları olduklarının ve Grekleri dehşet içinde bıraktıklarından, birer mitos haline dönüşerek Antikçağ kaynaklarında yer alıp, saygı gördüklerini ileri sürer.⁹⁴

^{İskitler Anadolu Kapılarında}

            M.Ö. 800 yıllarında bugünkü Moğolistan ve Türkistan'da meydana gelen ve uzun süren bir kuraklık, Orta Asya'nın ve Güney Asya'nın bozkır bölgelerinde, kayda değer bir nüfus baskısına sebep olmuştur.Otlakların kuraklıktan etkilenmesi, Doğu bozkırlarında yaşayan Hiung-Nu (Hun) kabilelerinin Çin'in Kuzeybatı sınırına kaymalarına yol açmıştır.⁹⁵ Her kabile, yeni otlaklar elde edebilme gayesiyle Batı'daki komşularına saldırmak zorunda kalmıştır.⁹⁷

            Herodotos göçebe İskitler'in Asya'da yaşadıklarını ve Massagetler'le yaptıkları savaştan yenik çıkarak, Kimmerler'in yanına göçtüklerini bildirmektedir. Yaklaşık olarak M.Ö. VIII. yüzyılda tarih sahnesine çıkan ve bu tarihten M.S. II. yüzyıla kadar hâkimiyetlerini devam ettiren İskitler, Doğu'da Çin Seddi'nden Batı'da Tuna Nehri'ne kadar uzanan geniş bir sahada varlıklarını, yaklaşık olarak 1.000 yıl gibi oldukça uzun bir zaman korumuşlardır. Onlar bu coğrafyada Atlı Kavimler Medeniyeti'ni oluşturan kavimlerin ana grubunu meydana getirmiştir.¹⁰⁰

            Xenophon¹⁰¹ meşhur eserinde Karadeniz Kappadokia'sındaki halklar ve kentler üzerinde bilgi vermektedir. Ünye'nin de içinde bulunduğu bugünkü Ordu bölgesinde Chaybesler bulunmaktaydı.¹⁰³ Terme civarında ise Amazonlar bulunmaktaydı. Karadeniz dünyasının sağlayacağı gümüş, demir, bakır, çelik vb. maden, kürk, yapağı gemi yapımı için çok gerekli olan kereste gibi nimetlerin önemi anlaşılmış ki, Karadeniz'in haşin dalgalarına ve yılın her mevsimindeki tehlikelere ve ona önce 'misafir sevmeyen' anlamındaki 'Pontus Axeinos' demelerine rağmen, bölgeye çok erken devirden itibaren seferler yapılmış ve yerleşilmiştir.

            Arkaik Çağ'da Grekler'e demir sağlayan maden işçisi Khalybler'in oturdukları bölge, antik yazarlar tarafından Terme (Themiskyra) - Trabzon (Trapezos) arasında farklı gösterilmiştir.¹⁰⁵ Fakat, daha sonraki yıllarda bu halk Ünye bölgesine doğru kaymış ve neredeyse Ünye merkezli bir kavim haline gelmiştir.

            1840 yılında Ünye'ye gelen Hamilton, Ünye'de Halibialılar'ın kalıntıları olarak gördüğü demir yataklarını aramaya girişmiştir.¹⁰⁶ Faruk Sümer, "Oğuzlar" adlı çok değerli araştırmasında, Trabzon devlet saray müverrihi olan Paneratos'u kaynak göstererek Ünye için Halibia tâbirini kullanmaktadır.¹⁰⁷ Bilge Umar ise  "Karadeniz Kappadokia'sı"¹⁰⁸ adlı eserinde Xenophon'u kaynak göstererek şunları söylemektedir. "Mossynoikoslar'a bağımlı bir halk oturuyordu ve çoğunlukla (Ünye'deki) demir madenlerinde çalışmakla geçimini sağlıyordu."

            M.Ö. VIII. yüzyılın sonlarında Kimmerler'in Anadolu'ya akınları, onları takip eden İskitler'in de Anadolu'nun Doğu'sundaki bir takım faaliyetleri, Asurlular'ın Anadolu içlerine doğru yaptıkları seferler Anadolu'nun siyasî gücünü iyice zayıflatarak, Anadolu'da Pers hâkimiyetinin tesisinde önemli rol oynamıştır.

                                                                 Osman DOĞAN

           KAYNAKÇA :

            66) Tarhan, Taner - Eskiçağ'da Kimmerler Problemi "VIII. TTB., (1979), s. 355.
            67) Özsait - "İlkçağ Tarihinde Trabzon ve Çevresi", s. 36.
            68) Tarhan, M. Taner - "Ön Asya Dünyası'nda İlk Türkler Kimmerler ve İskitler" Türkler Ansiklopedisi, C. I, Ankara 2002, s. 597.
            69) Tarhan - "Eskiçağ'da Kimmerler Problemi", s. 355.
            70) Tarhan, M. Taner - "Ön Asya Dünyasında ...", s. 602.
            71) Ögel, Bahaeddin - Türk Mitolojisi I : Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar, Ankara 1971, s. 578 vd.; Tarhan, M. Taner, "Ön Asya Dünyasında ...", s. 602.
            72) Yine Çin kaynaklarının naklettikleri "çekirge istilâları", bozkırlarda zaman zaman büyük kıtlıklara neden olmuş, çekirge sürüleri hayvanların tüylerini, yelelerini, kuyruklarını kemirerek yemişlerdir. Tarhan, M. Taner - "Ön Asya Dünyasında ...", s. 603.
            73) Tarhan, M. Taner - "Ön Asya Dünyasında ...", s. 603.
            74) Çay, Abdulhaluk M., Durmuş, İlhami - "İskitler" Türkler Ansiklopedisi, C. I, Ankara 2002, s. 588.
            75) Tarhan, M. Taner - "Eski Anadolu tarihinde Kimmerler" Araştırma Sonuçları Toplantısı Bildirileri, I., (1983), s. 110.
            76) Tarhan, Taner - "Bozkır Medeniyetlerinin Kısa Kronolojisi", Tarih Dergisi, 24, (1970), s. 22.
            77) K. Tasnsug - "Kimmerler'in Anadolu'ya Girişleri ve M.Ö. VII. Yüzyılda Asur Devleti'nin Anadolu ile Münasebetleri", DTCFD, VII/4, (1949), s. 536; Çay - Durmuş "İskitler", s. 588.
            78) Çay - Durmuş "İskitler", s. 588.
            79) Tarhan, M. Taner - "Ön Asya Dünyasında ...", s. 603.
            81) Tarhan - "Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler", s. 112.
            82) Özsait - "İlkçağ Tarihinde Trabzon ve Çevresi", s. 36; Tarhan, M. T. -"Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler", s. 113.
            83) Akurgal, E. - Orient et Occident, Paris 1969, s. 224 vd, PI 67.
            84) Özsait - "İlkçağ Tarihinde Trabzon ve Çevresi", s. 37; Tarhan, 1972, s. 123.
            85) Tarhan, M. T. - "Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler", s. 113.
            86) Atasoy, agt., s. 54 - 55; V. Ünal - "Zwei Grâber Eurasischer Reiter - Nomaden İm Nordlichen Zentral Anatolien", Beitrâge zur Allgemeinen und Vergleichenden Archâologie, Mainz am Rhein, 4(1982), 65 - 81.
            87) Hasan Tahsin Okutan - Şebinkarahisar Tarihi, Giresun 1948, s. 46 - 47; Gökdağ, Bilgehan Atsız - "M.Ö. 2000'li Yıllardan Günümüze Giresun'daki Türk Varlığı" Giresun Tarihi Sempozyumu (24 - 25 Mayıs 1996) Bildiriler, İstanbul 1997, s. 30.
            90) Tarhan, M. Taner - "Ön Asya Dünyasında ...", s. 605.
            92) Bıjıskyan, age., s. 35.
            93) Tarhan, 1972, s. 124 vd.; Özsait "İlkçağ Tarihinde Trabzon ve Çevresi", s. 37.
            94) Tarhan, 1983, 112; Atasoy, Sümer, agt, s. 53, dip 19.
            95) Tarhan, Taner - "Eskiçağ'da Kimmerler Problemi" VIII. TTB., (1979), s. 365; Çay - Durmuş - "İskitler", s. 576.
            97) Çay - Durmuş - "İskitler", s. 587.
          100) Çay - Durmuş - "İskitler", s. 591.
          101) Xenophon, Anabasis, 5 V 1.
          103) Özsait - "İlkçağ Tarihinde Trabzon ve Çevresi", s. 45'de verilen harita.
          105) Atasoy, Sümer, agt. s. 53.
          106) William John Hamilton - Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia, Newyork 1984, s. 268 - 280.
          107) Sümer - Çepniler, İstanbul 1992, s. 13.
          108) Umar, age s. 26.