kaptan

Makale : Yaşar ARGAN
(Öğretmen - Ünye Belediyesi Başkan Danışmanı - Gazeteci - Yazar)

İPEK YOLU VE ÜNYE
ADLI ESERDEN ALINMIŞTIR. (Ünye Kent Araştırmaları Serisi : 1 - İst/2004, Sh. 59 - 64)

Ünyeli kaptanların aldıkları sened-i bahrîler, arşivlerde sıkça karşımıza çıkmaktadır. İlk karşımıza çıkan sened-i bahrî örneklerinden biri de 25 Ağustos 1844 yılında Ünyeli Kunduzoğlu Mehmed isimli kaptanın sahibi olduğu Şethiye Berik adlı geminin sahipleri, Kozlucak İsmail, Ünyeli Salihoğlu Mustafa Yazıcı ve Hafız Salih'e verilen sened-i bahrîdir. Bu sened-i bahrîde şu bilgiler yer almaktadır.

“Deniz ticaretiyle uğraşan Devlet-i aliyyem teb’asından hal ve vakte göre ticaret işinde kolaylık olması ve tasarrufları altında bulunan gemilerin karşılaşabileceği zorlukların giderilmesi için, gemilerin isim, şekil, keyfiyet ve hallerini içine alan ve her ticaret gemisi sahibinin ihtiyaç anında ibraz etmesi için, ellerinde sened-i bahri bulunması hususunda önceleri irade-i seniyye ile karar verilmiş olduğundan dolayı, Ünyeli Kunduzoğlu Mehmed adlı kaptanın kullanmakta olduğu, 10 bin kile yük taşıyan Şethiye Berik tâbir olunan, 24 parça hissesi Kapaddakik tüccarından Kozlucalı Eşref İsmail’in, 5 parça hissesi Ünye sakinlerinden Salih Çukadaroğlu Mustafa Yazıcı’nın, 5 parça hissesi de adı geçenin kardeşi Hafız Salih’in ve 15 parça hissesi de kaptanın malıdır.

Mezkur geminin bu defa Ünye iskelesinde inşa olunmuş olduğu tahkik ile anlaşılmış olup, nizamına göre defterlerine kaydettirilmiş olduğundan, yeniden sened-i bahri verilmesi hususu, halâ Tophane-i Amirem müdürü olan Hüseyin Hüsam tarafından takrir ile ifade olunup, mucebince sened-i bahri olmak üzere işbu berat-ı hümayunumu verdim ve buyurdum ki sened-i bahri yenilemek üzere mezkur geminin adı geçenlerin tasarrufları altında olup, başkasının uhdesine geçmeye ve hiçbir fert tarafından müdahale ve taarruz olunmaya.”

Görüldüğü gibi sened-i bahrilerde geminin isim, şekil, keyfiyet ve halini beyan etmektedir. Dikkatimizi çeken Ünyeli kaptanların kullandığı gemilerin büyük çoğunluğu Ünye tersanesinde inşa edildiğidir. 26Mart 1849 yılında da Ünyeli Hanhanoğlu Murtaza Reis ve ortaklarının müştereken sahip oldukları gemiye de sened-i bahri talep edilmiştir. Ünyeli Hanhanoğlu Murtaza adlı kaptanın kullanmakta olduğu 9 bin kile yük taşıyan Şethiye Berik tâbir olunan 25 zira uzunluğundaki geminin 40 parça itibariyle 14 parça hissesi Ünyeli Reşidzade Osman Sani’nin, 14 parça hissesi Abdurrahman’ın, 2 parça hissesi Ali Rıza’nın ve 10 parça hissesi de adı geçen kaptanın malı olarak, Ünye iskelesinde inşa olunmuştur.

Eski Osmanlı Harp Gemileri
http://www.truemetal.org/hailandkill/korsan/52.htm

1. Saltanat Kayığı, 2. Kalita, 3. Orta, 5 - 8. Kırlangıç
9 - 10, 13. Çekdiri, 12. Barça, 11 - 14. Kalyon

Başka bir sened-i bahride ise şu şekildedir. 7 Haziran 1849 yılında ise Ünyeli Böcek Mustafa adlı reisin 8000 kile yükü taşıyabilen Şethiye Berik tâbir edilen iki direkli 23 zira uzunluğundaki gemisinin 40 parça itibariyle 20 parça hissesi Bab-ı Cisr Câmisi hatibi olan el-hac hafız Mehmet Efendi’nin, 20 parça hissesi de adı geçen reisin malı olarak bu defa Ünye iskelesinde inşa edileceğinden tahkikle durumun liman defterlerine kayd ettirilmekle bir kıta sened-i bahri yazdırılması hakkında emr ü ferman istenmiştir.

28 Haziran 1850 tarihinde de Ünyeli Mustafa oğlu Mustafa adlı kaptanın kullanmakta olduğu, 10 bin kile yük taşıyan Şethiye Berik tâbir olunan iki direkli 33 zira uzunluğundaki geminin, 40 parça itibariyle 27,5 parça hissesi Sarıhacızade Ahmed Efendi’nin ve 7,5 parça hissesi Seddürbahirli Hacı Ahmed Kaptan’ın ve 5 parça hissesi İmamecizade Hacı Ahmed’in malı olarak, Ünye iskelesinde inşa olunmuş olduğu tahkik ile anlaşılmış olup, nizamına göre defterlerine kaydettirilerek, o şekilde 06.10.1845 tarihli bir kıta sened-i bahri verilmişse de adı geçen Hacı Ahmed tasarrufunda olan 27 buçuk parça hissesinden 14 parçasını ayırıp biraderi Hacı Mustafa’ya satmış ve adı geçen kaptan dahi gemiden çıkıp yerine Ünyeli Sarı Hacızade Emin adlı kimse kaptan olmuş olduğundan bahisle, yeniden sened-i bahri verilmesi gerekmektedir.

Buna göre 29 Kasım 1851 tarihinde düzenlenen sened-i bahriye göre, Ünyeli Sarı Hacızade oğlu Emin adlı kaptanın kullandığı 10 bin kile yük taşıyan Şethiye Berik tâbir olunan iki direkli 33 zira uzunluğundaki geminin 40 parça itibariyle 13,5 parça hissesi Hacı Ahmed’in ve 7,5 parça hissesi Seddürbahirli Hacı Ahmed Kaptan’ın ve 5 parça hissesi İmamecizade Hacı Ahmed’in ve 14 parça hissesi de Sarı Hacızade Hacı Mustafa’nın malı olarak önce Ünye iskelesinde inşa olunmuş bu gemi için 28 Haziran 1850 tarihli bir kıta sened-i bahr verilmiş ise de adı geçen Sarı Hacızade Hacı Mustafa’ya satmış olduğunu liman tarafına ifade ettiklerinden durum liman defterlerine kaydettirilmekle eskisi battalda korunarak bir kıta sened-i bahri çıkarılması babında emr ü ferman istenmiştir.

27 Aralık 1851 tarihinde ise Ünyeli Hacı Abbasoğlu Mehmed adlı kaptanın kullandığı 6.000 kile yük taşıyan Şethiye Berik tâbir olunan, iki direkli 21 zira uzunluğundaki bir geminin 40 parça itibariyle, 10 parça hissesi Ünyeli Kalyoncuoğlu Hasan Kaptan’ın ve 30 parça hissesi de adı geçen kaptanın malı olarak bu defa satın alınmış olduğu tahkikle liman defterlerine kayd ettirilmekle, yeniden bir kıta sened-i bahri çıkarılması babında emr ü ferman istemiştir..

İki gün sonra da Ünyeli Hacı Abbasoğlu Mehmed adlı kaptanın kullandığı 10 bin kile yük taşıyabilen Şethiye Berik tâbir olunan iki direkli 245 zira uzunluğundaki geminin 40 parça itibariyle 10 parça hissesi Kalyoncuoğlu Hasan Kaptan’ın ve 30 parça hissesi de Ünyeli Hacı Abbasoğlu Mehmed malı olarak bu defa Ünye iskelesinde inşa olunmuş olduğu tahkikle liman defterlerine kaydettirilmekle yeniden bir kıt’a sened-i bahri çıkarılması babında emr ü ferman istemiştir.

27.12.1851 tarihinde de Aznabolulu (?) Varsami adlı kaptanın kullandığı 7.000 kile yük taşıyan Şethiye Berik tâbir olunan iki direkli 21 zira uzunluğundaki geminin İmamecizade Mehmed Emin Efendi’nin malı olarak bu defa Ünye iskelesinde inşa olunmuş olduğu tahkikle liman defterlerine kayd ettirilmekle yeniden bir kıt’a sened-i bahri çıkarılması babında emr ü ferman istenmiştir.

10 Aralık 1848 tarihinde ise Ünyeli Uzun Ali oğlu Ömer adlı kaptanın kullanmakta olduğu 7860 kile yük taşıyan Şethiye Berik tâbir olunan iki direkli 20 zira boylu geminin 40 parça itibariyle 10 parça hissesi makaracılar kethüdası Eş-hac Mehmed’in ve 20 parça hissesi Devlet-i Aliyye tebasından ve Avrupa tüccarından Valide Han’ında yerleşmiş olan Cirdesun oğlu Avadis bezirgânın ve 10 parça hissesi de Ünyeli Uzun Ali oğlu Ömer malı olarak Ünye iskelesinde inşa olunmuş olduğu tahkik ile anlaşılan ve usulüne göre liman defterlerine kayd edilerek 20 Ocak 1848 tarihli bir kıta sened-i bahri verilmiş ise de adı geçen kaptan tasarruf ettiği 10 parça hissesini ortağı Avadis bezirgâna satmış ve reislikten de çıkıp yerine Rizeli Venedik Ali adlı kişi kaptan olmuş olduğundan bahisle yeniden sened-i bahri verilmesi istenmektedir.

17 Mart 1852 tarihinde bu gemi için tekrar sened-i bahri talep edilecektir. Rizeli Venedik Ali adlı kaptanın kullandığı 7860 kile yük taşıyan Şethiye Berik tâbir edilen iki direkli 20 zira uzunluğundaki bir geminin 40 parça itibariyle 10 parça hissesi Makaracılar kethüdası Hacı Mehmed’in, 30 parça hissesi de devlet-i aliye teb’asından ve Avrupa tüccarlarından Valide Hanı’nda yerleşmiş olan Cirdesun oğlu Avadis bezirgân malı olarak Ünye iskelesinde inşa olunmuş ve bu gemi için 10 Aralık 1848 sened-i bahri verilmiş ise de adı geçen Hacı Mehmed 10 parça hissesini İstanbul’da oturan kadılardan Ali Efendi’ye satmış ve sonradan adı geçen kaptanın, geminin noksan yüklendiğinden bahisle takdim ettiği arzuhaline tersane-i âmire baş mimarı tarafından yazılan bildiride 6.000 kile yükü içine alabilecek kapasitesi olduğu gösterilmiş olmakla bu durum liman defterinde kayd ettirilerek eski belge battalda korunup, yeni bir sened-i bahri istenmiştir.

Bu kaptanlar yük taşımalarının yanında yolcu yolcu taşımacılığında da önemli görevler üstlenmektedirler. Örneğin Kırım ve Kafkas göçleri esnasında muhacir sevkıyatında bu rollerini çok iyi görebiliriz. Kırım ve Kafkaslar civarında ciddî manâda ilk göç dalgası Kırım Savaşı’nın sona ermesi ve yarımadada Osmanlı ve müttefik kuvvetlerinin geri çekileceğinin hissedilmesiyle başlamıştır. Muhaceratta bulunmak isteyenlerin müracaatları üzerine müttefiklerin de bilgisi dahilinde olarak Rusya’nın zulmünden korkanları taşımak maksadıyla bazı tedbirler alındı. Bu konuda yapılan müzakereler neticesinde Meclis-i Vâlâ’nın verdiği karara göre; bunların bir an evvel Gözleve’den Balçık iskelesine nakl edilmeleri gerekmektedir. Bunun için tüccar gemilerinin yanı sıra asker gemilerinden de yararlanılması kararlaştırılmıştır.

Bu gemilerde muhacir sevkine katılan Ünyeli kaptanlar da vardı. 1 Mayıs 1856'da Ünyeli Mustafa Kaptan gemisiyle, Gözleve'den Balçık iskelesine 369 muhacir, iki gün sonra da yine Gözleve'den Balçık'a Ünyeli Hacı Mustafa Kaptan'ın gemisi 118 muhacir, 5 Mayıs 1856'da Ünyeli Ahmed Kaptan'ın gemisi 347 muhacir, 6 Mayıs'ta Ünyeli Mehmed Kaptan'ın gemisi Payidar'dan Balçık'a 450, aynı gün buradan Ünyeli Hüseyin Kaptan da 530 muhaciri Balçık limanına çıkarmak için hareket etmişti. Yine Ünyeli Ahmed Kaptan Balıklava iskelesinden Balçık'a yaptığı nakliyat karşılığında 17.160 guruş kendisine hazinenin olağanüstü masraf kaleminden ödenmiştir.

Kafkasya'dan göçler devam ederken aynı anda, Balkan'lardan da bir göç dalgası devam ediyordu. Karayolu, demiryolu ve denizyolu vasıtalarıyla yapılan bu göçler bölge halkını perişan duruma getirmiştir.

Rumeli'de Rus ve Bulgar baskılarına dayanamayarak göç eden halk, deniz vasıtalarını da kullanmışlardır. Bu deniz vasıtalarında devlete ve özel şirketlere ait gemilerin yanında Karadeniz'de yolcu ve yük taşıyan münferit gemiler de faaliyet gösteriyordu.

Bunlar arasında Ünyeli kaptanlar da vardı. Başbakanlık arşivinde bu konu ile alâkalı araştırmalarda bulunan Nedim İpek'in tespit ettiği bir vesikaya göre Rumeli muhacirlerini taşıma işinden dolayı Bâb-ı Âli tarafından Ünyeli iki kaptana 67.750 kuruş ücret ödenmiştir. Muhacir iskanında ilk önce büyük şehirler tercih edilmişti.

Karadeniz sahillerinde Rumeli muhacirler ilk önce Samsun ve Sinop limanlarına iskan ettirilmiş, ancak Ağustos 1878'den itibaren Samsun ve Sinop iskelelerinin muhacirlerle dolması üzerine Akçaşehir, Amasra, Bartın, Ereğli, İnebolu ve Ünye gibi Karadeniz'in diğer iskelelerine muhacir sevk edilmiştir.

Meselâ, Mart 1878'de Varna'da bulunan 15.000 muhacirin Ünye ve Bartın'a sevk ve iskanı talep edilmiştir. Bahriye tarihimizde çok önemli bir yeri olan Ünyeli kaptanlarla alâkalı olarak, Tahsin Kadıoğlu kendisine yetiştiği veya araştırmada bulunduğu Ünyeli kaptanlar hakkında şunları anlatıyor.

«Ünyeli kaptanlar kışın gemilerini Vona (Perşembe) ve İstanbul'da kışlatırlarmış. Tayfalarının bir kısmı Vonalı ve İstanbullu olurmuş. İstanbul'da Ünyeli kaptanlar Unkapanı semtinde otururlardı. Eyüp arka kabristanlığında birçok Ünyeli kaptanın kabir taşları halâ mevcuttur.

Kaptanlarımızdan bazıları Kaptan-ı Deryalık mertebesine ulaşmışlardır. Yelkenli gemilerde korsanlara karşı top ve muhafız asker (levent) bulunurdu. Tüccar mallarını ve yolcuların güvenliğini sağlardı. Gemiler sefere gidiş ve gelişlerinde Ünye'yi kendilerine mahsus top atışı ile selâmlar ve karadan da Burunucu Mahallesi'ndeki tepe yanından kendilerine top atışı ile karşılık verilirmiş. Her gemi top atışından anlaşılır; Mehmet Reis, "Hasan Reis geliyor veya gidiyor" denilirmiş.»