haznedar

TARİH BOYUNCA ÜNYE
(Ünye Belediyesi Kültür Yayınları : 3 - Samsun/2003, Sh. 188 - 192)

Ünye Hazinedaroğlu Konağı, İç Avlu Görünümü.
La résidence des Hazinedaroglu à Unye, vue de la cour intérieure.
Les dessins de Jules Laurens (1825-1901) - La côte de la Mer noire - 14 Ağustos 1847

http://www.inha.fr/images/bibliotheque/expo04/grande/eba2351.jpg

Sancak Beyliği Sarayları denildiği zaman hemen ilk akla gelen Ünye'deki Süleyman Paşa'nın sarayıdır. XIX. yüzyılın başlarında Canik Bölgesi'nin idarecisi olan Süleyman Paşa tarafından 1808 yılında inşa ettirildiği bilinmektedir.

Jules Laurens`ın Türkiye Yolculuğu - Le Voyage de Jules Laurens en Turquie.
Xavier Hommaire de Hell'in İran ve Türkiye Seyahati - Voyage en Turquie et en Perse.

Eunieh'nin Yer Aldığı Kitapların Fransızca Aslı : Kaynak : http://unyezile.net

Zamanın en iyi mimar ve ustalarının kullanılarak inşa edilen saray o yıllarda sadece Karadeniz Bölgesi'nde değil Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde bulunan taşra saraylarının en büyüğü ve en ihtişamlısı idi.

1847 yılının 20 Haziran - 24 Ağustos tarihleri arasında ikinci defa Karadeniz kıyılarını gezen Fransız seyyah Xavier Hommaire de Hell ve beraberinde ressam Jules Laurens olduğu halde Ünye'ye de uğrarlar.⁴¹

Hommaire, Ünye'ye geldiğinde Süleyman Paşa'nın meşhur sarayında misafir edilir ve kendi ifadesi ile saraya hayran kalır.⁴² Seyyah arkadaşı 21 yaşındaki ressam Jules Laurens ise sarayın iki farklı açıdan resimlerini çizdiği gibi iç ayrıntılarından da resimler çizmeyi ihmal etmez. Ayrıca ressam Ünye Kalesi'ni de gezmiş ve kalenin kaya mezarı cephesini resmetmiştir.

Ünye Kalesi'ni ve Haznedaroğlu Sarayı'nı muhtelif açılardan çizen ünlü ressam Jules Laurens'in bu yapıtları bugün Paris Güzel Sanatlar Akademisi'nin duvarlarını süslemektedir. Laurens'in Anadolu seyahati esnasında çizmiş olduğu resimler, Yapı Kredi Kültür ve Sanat Yayıncılık, İstanbul Fransız Kültür Merkezi ve Paris Güzel Sanatlar Akademisi işbirliği ile düzenlenen "Jules Laurens'in Türkiye Yolculuğu" adlı sergi dolayısıyla Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. için 1998 yılında bir katalog halinde yayımlanmıştır.

Ünye Hazinedaroğlu Konağı Karadeniz Bölgesi'ndeki ayan konaklarından en büyük ve görkemlilerinden biridir. Deniz kenarında yaklaşık 5 - 6 m yüksekliğinde bir sur üzerinde yapılmış olan konak, çiziminde görülen kısmıyla üç katlı, hilâl biçiminde bir ana yapıyla, avludaki bir divanhaneden oluşmaktadır.

Çizimin sağındaki ağaçlı kısımda daha başka yapıların olma ihtimali vardır.⁴³ 1817 - 1818 yılında tüm Karadeniz sahillerini baştan sona gezen Ermeni din adamı Trabzonlu P. Minas Bıjiskyan seyahatnamesinde; "Paşa'nın konağı muhteşem bir binadır." diyerek saraya olan hayranlığını gizleyememiştir.⁴⁴

Zira seyyah, Karadeniz kıyılarında böyle müstahkem bir mevkide ve çok güzel bir mimarî tarz ile inşa edilen bir konak her halde görmemiştir. 1836 - 1840'lı yıllarda Anadolu'da araştırmalarda bulunan William John Hamilton, Karadeniz Bölgesi'ne yaptığı gezisinde Ünye'deki muhteşem sarayı görmüş ve 'duvarlarında büyük bir antika eserin' olduğunu kaydetmiştir.⁴⁵

Tarih boyunca bina inşa edileceği zaman tercih edilen mekân konusunda dikkat edilen en büyük hususlardan biri de devlet erkânına yakın olmaktı. Bundan dolayıdır ki Ünye'deki Süleyman Paşa'nın sarayının etrafına birçok meşhur eşraf, çevreye uygun düşecek tarzda konaklar inşa etmişlerdir.

Her halde Erzurumlu Emrah (ö. 1860) Ünye'nin yapılarını "Köşk-i Cinan"a yani Cennet köşklerine benzetmesi bu husustan dolayı olsa gerek. Fransız seyyah Xavier Hommaire de Hell, eserinde saray hakkında şunları söylemektedir.⁴⁶

"Birkaç yıl önce ölmüş olan Süleyman Paşa'nın Sarayı'na girmek için masalsı zamanı ve onun güzelliğini bırakıyoruz. Sarayda bizi hoş bir şekilde karşılıyorlar. Bizi saraydan ayrılmış, bir köşke benzeyen bir yere götürdüler. Orada her şey bir harika; resimler, mısır hasırları, tatlı uğultuyla akan çeşme, yaldızlı kepenkler, geniş divanlar.

Ne yazık ki bu güzel yer gelecek bir yıkımla bozuluyor, terk edildikten sonra iyice bırakılıyor. Birkaç önemli kişiden başka burada oturan olmaması, gelenin de çok çabuk gitmiş olması, yapının bu kadar zayıflığının onu hizmet dışı bırakması gayet normal.

Işıkta görünüşünden daha harika bir şey yok. Bütün bu resimler biraz Güneş ışığında çekici bir hal alıyorlar. Silmelerin alınları, küçük sütunların mineleri, divanın yaldızları, çeşmenin beyaz mermer tonozu, parıldayan renkler ve Bay Laurens'in coştuğu ışık oyunları sunuyordu.

Harem binanın hemen arkasında bahçenin dibinde yükseliyor ve kadınlar tek bir odaya kapatıldıktan sonra oraya girebiliyoruz. Bağdat-oda denilen ünlü odayı ziyaret ediyorum. Süleyman Paşa'nın bu halının üzerine oturarak bazı zikir halkalarına başkanlık ettiği söyleniyor.

Oda sekizgen bir biçimde, divanlarla çevrili ve duvarlar hiç Avrupalı zevkine uymayan tablolarla dolu. Meyve ve çiçek kordonları çok hoş gözüküyor. Şimdiki sahibi Süleyman Paşa'nın uzaktan akrabasıymış."

Girişin üstündeki ocaklı baş odaların yer aldığı bölümün selâmlık kısmının bulunduğu söylenebilir. Pek de geniş olmadığı gözlemlenen dış sofa birbirine dik olan, iki uzun kanat boyunca yer almaktadır.

Deniz yüzünden uzun kanadın bir yerinde arkasında eyvan olduğu gözlemlenen bir köşk bulunmaktadır. Benzer bir mekânsal düzlemin Birgi'deki Çakıroğlu Konağı'nda var olduğu bilindiğinden; coğrafî bölge farkı olmaksızın ayan konakların belirli plânlama kuralları olduğu söylenebilir.

La résidence de Hazinedaroglu à Unye :
détails de la façade intérieure de la cour

Ressam : Jules Laurens - 16 Ağustos 1847
Ünye Hazinedaroğlu Konağı : Avlunun iç cephe detayları.
http://www.inha.fr/images/bibliotheque/expo04/grande/eba2341.jpg

İkinci uzun kanadın sonunda hem avluya hem de deniz yönüne doğru yerleştirilmiş boş odaların bulunduğu çizimde görülmekte, bunlar da büyük bir ihtimalle hareme ait bölümler olabilir. Sedat Hakkı Eldem böylesi üç kollu büyük konakların kollarının bölmelerle birbirinden ayrılan sofalarıyla, ayrı ayrı işlevleri olduğunu ileri sürer.

Avludaki tek katlı divan hanenin her iki yanında dış sofalar olduğu, ortadaki tepe pencereleri büyük odanın ise Topkapı Sarayı'ndaki III. Osman Köşkü'nde olduğu gibi pahalı bir taş konsolla deniz yoluna bir çıkma oluşturduğu çizimden izlenebilen önemli ayrıntılardandır. Aslında sadece bu benzerlik bile İstanbul - Taşra/merkez - çevre ilişkilerinin kültürel kayıtlardaki FOCİ - LOCİ kavramları üzerinde durulması gereken bir konudur.⁴⁷

Kemerli dış kapı geçilip, avluya girildiğinde ilk rastlanan ikinci kat sofasına çıkan üstü kapalı bir merdivendir. Ayan konakları konut olmalarının yanı sıra yönetim ile alâkalı görevler de üstlendiğinden; bu merdivenin halkın veya konukların kullanımı için yapıldığı söylenebilir.

Merdivenin çatısı sonradan yapılmış olmalıdır. İkinci kat sofasının "köşk" bölümünün alt kısmı ile olan ilişkisinden zorlama bu kanıyı uyandırmaktadır. Zemin katı tümüyle hizmet mekânlarına ayrılmış olmalıdır.

Mazgalı andıran küçük pencereler dış cephede belki de savunma görevi üstlenmekte idiler. Giriş kanadında her iki kattaki ocaklı odaların baca düzeni oldukça ilginç, üst kattaki ocak yana alınarak aşağıdaki odanın bacasına yandan bağlanmış.⁴⁸

Hazinedarzade Süleyman Paşa Sarayı Surları ve Surlar İçindeki Türk Evleri Mimarîsi (Sağ Başta Askerlik Şubesi Binası)

Fotoğraf : Eren Tokgöz Koleksiyonu - Ünye Fotoğrafları CD'sinden Alınmıştır.

Selâmlık kısmındaki baş odaların alçı tepe pencereleri birbirinden farklı bir dönem ve üslûp sergilemekte, alt kattakiler dar, uzun ölçüleriyle, klâsik döneme aitler, çevrelerinde kalem işi geniş bordürler bulunmakta.

Üst kattakiler ise, kareye yakın boyutlarda, hem pencereler, hem de yan ve aralarındaki süslemeler barok etkileri taşımakta. Kırmızı, mavi, beyaz renklerin çokça kullanıldığı bezemeler cephe boyunda uzanan ahşap silmelerin ve saçakların altında kullanılmış.

Sofaların poropetleri ise Batı Anadolu'dakilerden farklı olarak parmaklı değil, dolu ve gene üç renk bezemeli, alt ve üst sofa, direkleri ve kemerler ve bezemeleriyle farklı... Halk mimar ve ustaları böyle ayrıntı farklılıklarıyla yapılan olağanüstü zenginlikler kazandırmıştır.⁴⁹

Ayrıca, Tirebolu'daki Kelalioğlu Konağı'nın plân şeması Ünye'deki Hazinedaroğlu Konağı'yla benzerlik gösterir. 'U' biçiminde olmasına karşılık daha küçük ve iki katlıdır. Renkli Büyük Türkiye Ansiklopedisi'nde 'Ünye'de XVIII. yy sonlarında inşa olunmuş hükûmet konağı ilginç bir yapıdır. Benzeri Osmanlı İmparatorluğu'nda enderdir.' denilmektedir.

Strasbourg Beşerî Bilimler Üniversitesi'nde sanat tarihi uzmanı olan Christine Peltre şöyle diyor. "Ünye'de sanatçı, kendisini Süleyman Paşa Sarayı'nın büyüsüne kaptırır ve bu sarayın ayrıntılı birkaç resmini yapar.

Hommaire de Hell ise eserinde ressam Laurens için "Altın yaldızlı süslemeler, mineli sütunlar, sedirlerin kumaşları, çeşmenin beyaz mermer havuzu, çevredeki göz alıcı renkler ışıl ışıl parıldıyor ve Laurens'i heyecanlandırıyorlardı." diyerek onun duygularına tercüman oluyordu.

Reşad Ekrem Koçu, "Osman Gazi'den Atatürk'e" adlı eserinde bu sanat abidesi sarayın, ressam Nezih tarafından yapılan kopyasını vermiş ve altına da şu notu düşmüştür. 'Karadeniz yalısında Ünye Sancak Beyi Sarayı (Hükûmet Konağı), türk yapı sanatının bir şaheseri olan bu güzel bina, diğer emsali gibi maalesef bugün mevcut değildir.'

Güzelliği dillere destan olan bu saray, sonraları bir yangında tümüyle harap oldu. Sarayın ne zaman yandığı hakkında elimizde kesin bir bilgi yoktur. Fakat saray XVIII. yüzyıl sonu ile XIX. yüzyıl başlarında yapıldığını baz alırsak ve 1847 senesinin Temmuz ayında da resmin çizildiğini göz önünde bulundurursak, sarayın yarım asırdır Ünye'nin çehresini süslemiş olduğunu söyleyebiliriz.

Eğer Laurens bu sarayı çizmemiş olsa idi, bugün bu saray hakkında çok kısıtlı bilgilerimiz olacaktı. Bugünlerde Ünye Belediyesi ve Kaymakamlığı'nın öncelikli gündem maddelerinden olan Süleyman Paşa Sarayı'nın inşa projesi, Ünye'nin tarih, kültür ve turizmine büyük katkı yapacağı tahmin edilmektedir.

Abdullah Paşa, Tanzimattan sonra da mutasarrıf olarak bir müddet daha Canik'te hâkimiyetini sürdürmüş, ancak XIX. yüzyıl ortalarında Hazinedarzadeler'in, Samsun ve çevresinde sürdürdükleri hâkimiyet son bulmuş ve bundan sonra Canik'e merkezden mutasarrıflar tayin edilmiştir.⁵⁰
Osman DOĞAN

            41) Xavier Hommaire de Hell - Voyage en Turquie et en Perse, II, Paris 1855, s. 366 - 369.
            42) Xavier Hommaire de Hell; Eyice, Semavi - "X Hommaire de Hell ve Ressam Jules Laurens" Belleten C. XXVII, Sayı : 105 (Ocak 1963) Ankara, s. 59 - 104; Derman, İsmet : Ünye Monografisi, İstanbul 1966, s. 22.
            43) Jules Laurens'in Türkiye Yolculuğu, YKY, İstanbul 1998, s. 152.
            44) P. Minas Bıjiskyan (Trabzonlu) - Karadeniz Kıyılarının Tarih ve Coğrafyası (1817 - 1818), (terc. ve not. D. Andreayan) İstanbul 1969, s. 36.
            45) William John Hamilton - Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia, Newyork 1984, s. 273.
            46) Xavier Hommaire de Hell - Voyage en Turquie et en Perse, II, Paris 1855, s. 366 - 369.
            47) Jules Laurens'in Türkiye Yolculuğu - YKY, İstanbul 1998, s. 152; Eldem, Sedat Hakkı; Türk Evi Plânı Tipleri, İTÜ Mimarlık Fak. Yay., İstanbul 1986, s. 73, 153 - 154.
            48) Jules Laurens'in Türkiye Yolculuğu, s. 154.
            49) Jules Laurens'in Türkiye Yolculuğu, s. 156.
            50) Yolalıcı, M. Emin - XIX. Yüzyılda Canik (Samsun) Sancağı'nın Sosyal, Ekonomik Yapısı, Ankara 1998, 13. Tosun, age, s. 19.

Ünyeli işadamı Yüksel YILMAZ'ın 1960'lı yıllarda ülkemizde yayımlanan Kültür San'at Mecmuası'ndan
keserek, günümüze taşıdığı bir Ünye belgesi olan tarihî Süleyman Paşa Sarayı'na ait resim,
İnşaat Mühendisi Eren Tokgöz tarafından orijinali muhafaza edilmek kaydıyla bir ressama büyülttürülerek
boyatıldı. Kısacası Ünye'nin tarihi olan bu eser şimdi bir kaç kişinin duvarlarını süslüyor.

Her geçen gün beton yığını haline getirdiğimiz Ünye 1459'da Sancak oldu.
1808'de Sancak Beyi olan Haznedar Süleyman Paşa, bugün yüksek apartmanlarla sıradan bir mekâna
döndürülen Paşabahçe'ye 125 odalı görkemli bir saray yaptırdı. Zamanın yapı san'at bakımından
en ünlü saraylarından olan tarihî Haznedar Süleyman Paşa Sarayı, 1830 - 1835 (?) yılları
arasında yaşanan talihsiz bir yangın sonucu tamamen yandı.

1867'de Sancak Beyliği sona eren Ünye ilçe olarak o tarihten sonra Samsun'a bağlandı. 1800'lü yıllarda
adı belirlenemeyen bir ressam tarafından yapılarak, günümüze taşınabilmiş olan bu kıymetli eseri bizlere
kazandıran başta işadamı Yüksel YILMAZ ve İnşaat Mühendisi Eren TOKGÖZ'e teşekkür ediyoruz.