hamam1

Araştırma Özeti
Yazar : Osman ERAVŞAR
Kitap Adı : TOKAT TARİHÎ SU YAPILARI (HAMAMLAR)
(Arkeoloji ve Sanat Yayınları - Mimarlık Tarihi - Konya/2004, 151 sh.)

Tarihin hemen her döneminde İç Anadolu'yu Karadeniz'e bağlayan ana kervan yolu Tokat Kent merkezinden geçmektedir. Bu özelliğinden dolayı Tokat, Danişmentli, Selçuklu, Eratna ve Osmanlı dönemlerinde önemli imar çalışmalarının merkezi durumunda olmuştur. İnşa edilen yapılar genellikle dinî ve sosyal içeriklidir. Sosyal içerikli yapıların büyük bir kısmını hamamlar oluşturmuştur. Kent merkezinde çok sayıda hamam bulunmasına karşılık, ilçelerde de azımsanmayacak miktarda hamam mevcuttur.

Günümüzde hamam denilince ilk akla gelen kullanımda olan hamamların neredeyse tamamının Tokatlı hamamcılar tarafından işletilmesidir. Bu durum Tokat hamam kültürünün köklü geçmişi ile yakından ilişkilidir. Böylesine köklü bir hamam kültürü, elbette ki önemli sayıda hamam ile sağlanabilirdi. Nitekim kentte hemen her dönemde önemli sayıda hamamın inşa edilmiş olduğunu görüyoruz.

Çalışma sırasında fikirlerinden istifade ettiğim ve danıştığım konularda bana yol gösteren, metni bilimsel açıdan okuyup değerlendiren Prof. Dr. Ali BAŞ ve Prof. Dr. Remzi DURAN'a, çizimlerde yardımcı olan Mimar Serdar ÖZKUL ve Mimar Mehmet AKIŞ'a, kitabeleri okuyan Dr. İbrahim KUNT'a, metnin düzeltmelerini yapan Perihan TUNÇ'a, Zile'deki ölçümleme sırasında teknik destekte bulunan Zile ve Niksar Belediye Başkanı ve İmar Müdürlüğü çalışanlarına, teşekkür ederim.

Kuzey - Güney doğrultusunda kare plânlı bir alan üzerine inşa edilen hamam, tek eyvanlı sıcaklıklı bir plânda inşa edilmiştir. Kuzey'den başlayarak sırasıyla uzanan mekânlar, soyunmalık, soğukluk, aralık, sıcaklık, su deposu ve külhan bölümlerinden oluşmaktadır. Soyunmalık, sıcaklık, sıcaklığın Güney ve Doğu'sundaki odalar ile soğukluğun dışında bulunan helânın üzeri kubbelerle; soğukluk, aralık, aralığın batısındaki bölüm, eyvan ve su deposunun üzeri sivri tonoz ile örtülmüştür. Külhan ahşap çatı ile kapatılmış olup, bugün bir kısmı yıkılmıştır.

Hamamın duvarlarında kaba yönü ve moloz taş, kapı pencere söveleriyle, kemerlerde, ocak ağzında tuğla kullanılmıştır. Hamamın Kuzey'inde yer alan kubbeli bölüm, bağdadî tekniğinde inşa edilmiştir. Köşelere çapraz yerleştirilen ahşaplara oturtulmuştur. Bağdadî kubbeler dışarıdan ahşap strüktürlü alaturka kiremitli kırma bir çatı ile kapatılmıştır.

Hamamın soyunmalığına giriş : Doğu cephenin köşeye yakın bölümünde bulunan ahşap lento ve söveli bir kapıdan girilmektedir. Kapının Güney'inde enine dikdörtgen bir pencere içeriye ışık sağlamaktadır. Cephenin üst tarafında bulunan yine enine dikdörtgen kesitli bir pencere def soyunmalık bölümünü aydınlatmaktadır. Soyunmalık, yan yatmış L plân düzenindedir.

Soyunmalığın üzeri üç farklı ölçüde üç ayrı bölüme ayrılmıştır. Bu alanlardan ortada bulunanı ile Batı'da yer alanın üzeri bağdadî kubbeyle, Doğu'da yer alanı ise düz çatı ile kapatılmıştır. Çatılı bölüm, Kuzey cephede bulunan bir merdiven ile çıkılan ara bir kata sahiptir. Farklı ölçülerdeki diğer iki bölümde ara katlar bulunmaz. Soyunmalığı bütün cephelerinde soyunma kabinlerinin bulunduğu mevcut izlerden anlaşılmaktadır. İçerisi, Doğu cephede bulunan dikdörtgen bir pencere ile Güney yüzde büyük ve küçük kubbenin üzengi seviyesinde açılan enine dikdörtgen pencere ile aydınlatılmıştır.

Soyunmalığın Güney cephesinde bulunan yuvarlak kemerli bir kapıdan soğukluğa girilmektedir. Soğukluk Kuzey Güney doğrultusunda uzanan sivri beşik bir tonozla örtülmüştür. Güney köşede bulunan ahşap lentolu kapı, bugün üst örtüsü yıkılmış olan helâya açılır. Kare plânlı helânın üzerinin küçük bir kubbeyle örtülü olduğu anlaşılmaktadır. Bu helânın işlevsiz kalması üzerine, soğukluğun Güney'ine sonradan iki kabinli helâ yapılmıştır.

İçerisi, Güney cephede tonoz alınlığı yerleştirilen ve sonradan açıldığı anlaşılan dikdörtgen bir pencere ile aydınlatılmıştır. Soğukluğun Kuzey'e yakın Batı cephesi bulunan yuvarlak kemerli bir kapıdan aralık bölüme ulaşılır. Burası Doğu Batı yönünde uzanan sivri tonozla örtülüdür. Tonoz sırtında bulunan ışıkgözleri aydınlatma amacıyla yerleştirilmişse de bugün gözler kapalı olduğu için içeri ışık girmemektedir. Aralığın Kuzey bölümüne sonradan bir seki yerleştirilmiştir. Ancak burada kurna bulunmamaktadır.

Aralığın Güney'inde bulunan yuvarlak kapı dikdörtgen bir mekâna açılır. Burası hamamın soğukluğu olarak kullanılmış olmalıdır. İçeride sonradan yerleştirildiği anlaşılan üç adet kurna bulunmasına karşılık seki yoktur. Bu bölüm ortadan bir kemerle ikiye bölünmüş iki ayrı kısımdan oluşur. Güney'deki bölüm Doğu - Batı doğrultusunda uzanan bir tonozla örtülüyken, Kuzey'deki bölüm, Kuzey - Güney doğrultusunda uzanan sivri bir tonozla örtülüdür. İçerisi tonoz sırtlarında bulunan az sayıda gözü ile aydınlatılmıştır.

Aralığın Doğu'sunda bulunan yuvarlak kemerli bir kapıdan sıcaklık merkezine ulaşılır. Sıcaklık merkezi, kuzeyde bir eyvana açılan plân düzenlemesine sahiptir. Eyvanın üzeri sivri tonozla, sıcaklık merkezi ise bir kubbeyle örtülüdür. Kubbeye geçiş elemanı olarak üçgen bingiler kullanılmıştır. Sıcaklık merkezi kubbe üzerinde bulunan ve düzensiz yerleştirilmiş beş ışık gözüyle aydınlatılmıştır. Sıcaklık merkezinin Doğu ve Güney'inde bulunan basık kemerli kapılar halvetlere açılır.

Güney'deki halvet, Doğu'daki halvetten biraz daha büyüktür. Halvetlerin üzeri kubbeyle örtülüdür. Kubbeye geçiş elemanı olarak tromp kullanılmıştır. Halvetler dört cepheden de sekilerle çevrilmiş ve her bir sekinin ortasına bir kurna yerleştirilmiştir. Halvetler kubbe üzerinde bulunan ve dağınık yerleştirilmiş ışık gözleriyle aydınlatılmıştır. Güney'deki halvetin Doğu cephesindeki kemerlerden birisinin içi boşaltılarak su deposuna açılan, küçük bir pencereye dönüştürülmüştür.

Külhan, hamamın Güney'inde yer alır. Bir kısmı değiştirilmiş olmakla beraber külhanın üzeri ahşap bir çatı ile örtülmüştür. Güney cephenin ortaya yakın bölümünde yer alan ocak sivri kemerli bir niş şeklinde düzenlenmiştir. Ocak normal zemin kotunun altında olduğu için merdivenle inilmektedir. Hamamın bütün mekânlarının döşemeleri değiştirilmiştir. Bugün betonarmedir. Hamamdaki kurnaların bir kısmının eski olduğu anlaşılmaktadır.

Bu kurnalardan bir kısmı köşeleri sütunceli, bir kısmı pahlı olarak yapılmıştır. Yüzlerde ise yine kabartma olarak yapılmış üç dilimli kemer ve rozet gibi motifler görülür. Kurnalar form olarak, Niksar Büyük Hamam'daki kurnaları hatırlatmaktadır. Ancak buradaki kurnalar daha basit yapılmıştır. Üzerilerinde herhangi bir figürlü süsleme bulunmaz. Hamamda kurnalar dışında herhangi bir süsleme yoktur.

Hamamın bânisi ve inşa tarihi bilinmemektedir. Günümüzde Zile'de beş adet hamam bulunmaktadır. 1649 yılında Zile'ye gelen Evliya Çelebi Zile'deki üç hamamın isminden bahseder. Ancak bu hamamların yeri hakkında bilgi vermez. Bu hamamlardan bugün ikisi bilinmekte, diğeri hakkında bilgi bulunmamaktadır. Evkaf Defteri ve Seriye Sicilleri'nde de hamam hakkında bir bilgi tespit edilememiştir. Hamam, gerek yapı malzemesi, gerekse teknik olarak iki farklı dönemin izini üzerinde taşımaktadır.

Soyunmalık bölümünün, soğukluk ve sıcaklık olarak kullanılan bölümden farklı olduğu görülmektedir. Soyunmalık daha çok ahşap taşıyıcıların ağırlıkta olduğu bir üst örtü sistemine sahiptir. Cephelerde ve üst örtüde yaptığımız inceleme, soyunmalık bölümünün yapıya sonradan ilâve edildiğini göstermiştir. Nitekim bununla ilgili dilâtasyon izi rahatlıkla görülmektedir. Bu durumda hamamın, soğukluğu olarak kullanılan kısım hamamın ilk soyunmalığı olmalıdır. Aralığın da içinde bulunduğu bölüm ile Güney'indeki tonozlu kısımlar hamamın soğukluğunu oluşturmalıdır. Sıcaklık, iki halvetli tek eyvanlı bir plân düzenlemesine sahiptir. Aralığın dar tutulması, Selçuklu hamamlarını hatırlatmaktadır. Bu özelliğinden yola çıkarak hamamın Selçuklu dönemi veya hemen sonrasında yapılmış olabileceğini belirtebiliriz.

H. Çal, hamamın Evliya Çelebi'nin Seyahatname'sinde ismi geçen Pazar Yeri Hamamı olduğunu belirtir⁷⁵. Hamamın Zile'nin kent merkezinde olması, bu görüşü destekler bir durum olarak kabul edilse de Pazar Yeri Hamamı ile ilgili başka herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Hamam 1939 depreminde zarar görmüş, daha sonra Belediye tarafından onarılarak tekrar kullanıma sunulmuştur⁷⁶. Hamamın bu onarımı ile ilgili olarak herhangi bir proje hazırlanmamıştır. Belediye tarafından hamamda yapılan müdahalelerin boyutu bilinmemektedir.

Kuzey Güney doğrultusunda uzanan yapı çifte hamam olarak inşa edilmiştir. Hamamın Doğu'sunda erkekler bölümü, Batı'sında ise kadınlar bölümü yer alır. Erkekler bölümü ile kadınlar bölümü aynı doğrultuda değildir. Erkekler bölümü Kuzey'e doğru biraz öne çıkarılmış, girişi Batı'dan sağlanmıştır. Hamamın bu şekilde inşa edilmesinde, kurulduğu alandaki arazi eğiminin önemli bir katkısının olduğunu söylemek mümkündür.

Hamamın her iki bölümünde sırasıyla Doğu'dan Batı'ya doğru soyunmalık, soğukluk, sıcaklık, halvet odaları ve su deposundan oluşan mekânlara sahiptir. Su deposu, hamamın çıkıntı yapan erkekler bölümünden başlayarak Batı cephe boyunca uzanmaktadır. Soyunmalık, soğukluk ve sıcaklık bölümleri kubbeyle, su deposu beşik tonozla örtülmüştür. Soğukluk bölümü, ortada kemerlerle desteklenmiş kare bir alanın üzerini örten kubbe, yanlarda ise beşik tonozla örtülüdür.

Hamamda inşa malzemesi olarak kaba yönü taş ve kare formlu tuğlaların kullanıldığımı görüyoruz. Tuğla malzeme özellikle kemerlerde pencerelerde ve hamamın üst örtüsünde duvarlar üst kısmında kirpi saçak şeklinde kullanılmıştır. Soyunmalık bölümünün köşelerinde kullanıla taşlar düzgün yönü taşı şeklindedir. Bu yapım tekniği yapının sarsıntılara karşı mukavemetin artırmıştır. Hamamın cephelerinde bugün pencere açıklığı yoktur. Erkekler bölümünün kuz cephesine açılan pencere sonraki yıllarda doldurularak kapatılmıştır. Hamamın kuzey cephesinde] sonradan konulduğu belirtilen dükkânlar, bugün kaldırılmıştır⁷⁷.

Hamamın her iki bölümünün soyunma yerlerinin üzeri büyük birer kubbeyle kapatılmıştır. Buradaki kubbelerin büyüklüğü hamamın geneline hâkim bir görüntüyü ortaya çıkarmıştır. Kubbelerin etrafı yüksekçe bir sekizgen kasnakla çevrilmiştir. Kasnak ve köşelerdeki geçiş elemanı bulunan üçgen kısımlar üç sıra kirpi saçakla sonlanır. Hamamın kubbeleri son yıllarda yapılan onarımlarla demirli beton mozaik ile kaplanmıştır. Soğukluk ve sıcaklık bölümlerinin üzerini kapatan kubbeler genel olarak basık sayılabilecek ve soğukluk bölümüne göre daha aşağıdadır. Bunların da üzeri soyunmalık bölümünde olduğu gibi demirli mozaik ile kapatılmıştır. Hamamın kadınlar bölümünün duvarlarının üst kısmında briketten yapılmış koruma amaçlı duvar yer almaktadır.

Erkekler bölümünün soyunmalık kısmına Güney cephenin ortasında bulunan bir anıtsal kapı ile girilmektedir. Kapı açıklığı dairevî bir kemere sahiptir. Bunun üzerinde sağır sivri kemer bulunur. Kemerin alt kısmında kapı açıklığına ait yuvarlak kemer yer almaktadır. Soyunmalık, köşelerde tromplara binen bir kubbeyle örtülmüştür. Kubbe kasnak olmaksızın doğrudan beden duvarı üzerine oturmaktadır. Soyunmalık bölümün iç kısmı kireç harcı ile sıvanmış, badana ile boyanmıştır.

Yan duvar yüzlerine bitişik olarak yapılmış iki katlı ahşap soyunma mekânları tromplara kadar yükselmektedir. Soyunmalığın Batı duvarının ortasında bulunan basık kemerli bir kapıdan hamamın soğukluk bölümüne girilir. Soğukluğun kapısının üzerinde basit bir süsleme motifi bulunur. Soğukluk enine dikdörtgen plânlıdır, üzeri ortada kubbe, yanlarda sivri beşik tonozlarla örtülmüştür. Kubbeye geçişte pandantifler kullanılmıştır. Soğukluğun Batı'sına, sonradan bir helâ ve temizlenme ünitesi yerleştirilmiştir.

Soğukluğun Kuzey duvarının ortasında bulunan yuvarlak kemerli kapı ile sıcaklık kısmına geçilir. Enine dikdörtgen plânlı olan sıcaklık, ortada kubbe yanlarda ise düz beton bir tavanla kapatılmıştır. Ortası kubbeli enine sıcaklıklı plân tipindedir. Kubbenin tonozlarla birleştiği kısımda sivri kemerler destek görevini üstlenmiş ve kubbenin oturduğu kare alanın oluşmasını sağlamıştır.

Kubbeye geçiş elemanı olarak kullanılan pandantiflerin iç kısmına mukarnas yerleştirilmiştir. Kubbe üzerinde küçük ışık gözleri yer almaktadır. Bu beton kısımların olduğu alanların orijinalinde sivri beşik tonozlarla örtülü olduğu yapılan tamirler sonrasında betonla örtüldüğü anlaşılmaktadır. Sıcaklığın Kuzey cephesinin ortasında bulunan niş, Bursa tipi kemerle sıcaklık merkezine açılmaktadır. Sıcaklığın Batı'sında halvet odaları yer alır. Yuvarlak kemerli odaların girişleri, ortadaki nişin her iki yanında simetrik olarak yerleştirilmiştir.

Kadınlar bölümünün girişi hamamın Doğu cephesindendir. Plân olarak soyunmalık ve soğukluk erkekler bölümünün plânı ile benzerdir. Ancak sıcaklık bölümü çok kubbeli sıcaklıklı plân tipinde yapılmıştır. Kadınlar bölümüne girişi sağlayan kapının bulunduğu cephe erkekler bölümüne göre Kuzey'e doğru kaydırılmıştır. Kadınlar bölümü soyunmalığına girişin önüne sonradan ahşap çatılı bir rüzgârlık eklenmiştir. Hamamın soyunmalığına girişi sağlayan kapı açıklığı basık kemerlidir. Basık kemerli kapı yukarıda sivri formlu ikinci bir kemer içerisine alınmıştır.

Soyunmalık bölümü erkekler kısmının soyunmalık mekânı ile aynı ölçülerdedir. Kare plânlı soyunmalık büyük bir kubbeyle örtülüdür. Kubbeye geçiş elemanı olarak tromp kullanılmıştır. Kubbenin ortasında sekizgen formlu aydınlık feneri yer alır. Soyunmalığın duvarlarında nişler açılmıştır. Bu yönü ile erkekler bölümünün soyunmalığından ayrılır. Nişlerden bir tanesi Güney duvarında, diğer ikisi ise simetrik olarak yerleştirilmiş Doğu ve Batı cephe duvarlarında bulunur.

Soğukluk bölümüne soyunmalığın Batı duvarının Doğu köşesine doğru yerleştirilmiş kapı açıklığından geçilerek girilir. Soğukluk bölümü erkekler bölümünün soğukluğu ile aynı plân düzenindedir. Burada farklı olan tek unsur ise kubbe geçiş elemanı olarak kullanılan pandantiflerin iç kısmının mukarnaslı olarak yapılmasıdır. Soğukluğa girişin yanında, iki adet niş dikkati çeker. Soğukluğun Doğu duvarının Kuzey köşesinde sonraki dönemlerde yapılmış kare plânlı bir helâ bulunmaktadır.

Soğukluk kısmının Kuzeybatı köşesine yerleştirilmiş olan bir kapı ile hamamın sıcaklık bölümüne ulaşılır. Sıcaklık bölümü ikisi yan yana, birisi ortada aynı ölçülerde üç bölümden oluşmaktadır. Bunlardan soğukluktan geçildikten sonra girilen bölüm sıcaklık merkezi şeklinde olup, diğer iki halvete buradan ulaşılmaktadır. Soğukluktan sonra ilk ulaşılan sıcaklık mekânın üzeri tromplara oturan bir kubbeyle örtülmüştür. Kubbenin üzerinde yer alan düzensiz yerleştirilmiş birkaç ışık gözü mekânı aydınlatmıştır. Sıcaklık Kuzey cephesinin Doğu köşesi üzerinde açılan kapıyla halvete ulaşılmaktadır. Burası da sıcaklıktaki gibi tromplar üzerine binen bir kubbeyle örtülmüştür.

Kubbenin üzerinde düzensiz olarak yerleştirilmiş birkaç ışık gözü halveti aydınlatmaktadır. Halvet dört taraftan sekiyle çevrilmiş ve sekilerin ortasına birer kurna yerleştirilmiştir. Diğer halvetin girişi sıcaklık merkezinin Doğu'sunda bulunan cephenin ortasındaki basık kemerli kapıdan sağlanmaktadır. Burası kareye yakın boyuna dikdörtgen plânlıdır. Üzeri, Doğu ve iki kemerlerin enlemesine desteklediği bir kubbeyle örtülmüştür. Kubbeye geçiş elemanı pandantif kullanılmıştır. Bu halvet de dört taraftan sekilerle çevrilmiştir. İçerisi kubbenin üzerini bulunan ve gelişi güzel bir biçimde yerleştirilmiş ışık gözleriyle aydınlatılmıştır. Hamamın su deposu beşik tonozludur. İçerisindeki kazanı görülmemektedir. Su deposunun arkasında hamamın külhanı yer alır. Külhan, kısmı tamamen değişmiştir.

Hamamda süsleme unsuru bulunmaz. Hamamın kesin inşa tarihini gösteren herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Taceddin İbrahim Paşa'nın Zile'de inşa ettirdiği hamamın bu olduğu konusunda net bir bilgi bulunmamaktadır. Bununla birlikte hamamın kentsel konum bakımından kent içerisinde olması sebebiyle Evliya Çelebi'nin bahsettiği Pazar Yeri Hamamı olduğunu belirtmek yanlış olmayacaktır. Bu durumda hamam hakkındaki en eski bilgi 17. yüzyıldandır. Diğer yandan hamam, genel mimarî karakteristiği bakımından 15 - 16. yüzyıla ait bazı özellikler göstermektedir. Özellikle soyunmalıkta kubbenin kasnak olmaksızın beden duvarı üzerine oturtulması ve tuğla kirpi saçaklar Erken Osmanlı Mimarîsi'nin genel özelliklerini hatırlatır niteliktedir. Netice olarak 15 - 16. yüzyılda yapılmış olması muhtemeldir.

Zile kent merkezinde Bedesten Câmîi'nin hemen yakınında yer alır. Engebeli bir arazi üzerine kurulmuştur. Hamamın bugün önünden bir cadde geçmektedir. İlk inşa tarihi ve bânisi kesin olarak bilinmeyen hamamın ismi Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nde zikredilmektedir⁸³. Bu durumda hamamın 17. yüzyılda kullanıldığı anlaşılmaktadır. H. Çal, hamamın ilk inşası ile ilgili olarak halk arasında anlatılan bir efsaneden bahseder⁸⁴. Bu efsaneye göre Emir Eratna'nın mimarı Numan'ı göndererek bu yapının inşasını sağladığı belirtilmektedir. H. Çal, bu bilgiyi A. Kılıç'ın bir yayınına dayandırırsa da bu bilginin doğruluğunu bugün için kanıtlamak mümkün değildir.

Başlangıçta tek hamam olarak inşa edilen yapı, Güney'indeki soyunmalık bölümünün yıkılması sonucunda, aynı sıcaklık ve soğukluk plânında yeni bir hamamın ilâve edilmesiyle çifte hamama dönüştürülmüştür. Yapı zaman içerisinde geçirdiği onarımlar ve ilâvelerle plân bütünlüğünü kısmen de olsa kaybetmiştir. Hamamda yapılan en kapsamlı onarım çalışmasının 1967 yılından sonra olduğu ve hamamın bugünkü şeklini bu tarihten sonra aldığı belirtilmektedir⁸⁵.

Vakıflar Genel Müdürlüğü'nde hamamın orijinal durumuna ilişkin olarak hazırlanmış bir rölöve projesi bulunmaktadır. Bu projeye ve dosyasındaki bilgilere göre hamamın orijinal durumu hakkında bir takım bilgiler söylemek mümkündür. Orijinalinde tek hamam olarak inşa edilen yapı Kuzey Güney doğrultusunda yerleştirilmiştir. Hamam sırasıyla soyunmalık, soğukluk, sıcaklık ve su deposundan oluşuyordu. Soyunmalık bölümü hamamın diğer bölümleri ile aynı aks üzerinde olmayıp, soğukluk ve sıcaklık bölümünün Güneydoğu duvarına bitişik olarak yapılmıştı.

Böylece hamam kütlesi "L" plân formunu oluşturuyordu. Soyunmalığın hamamın Doğu - Batı eksenin kaydırılarak güney cepheye bitiştirilmesi hamamın inşa edildiği alanda bulunan sokak dokusu ile yakından ilgilidir. Soyunmalık bölümünün 1967 tarihinde yıkılmasından sonra yerine bugünkü erkekler bölümü inşa edilmiştir. Doğu - Batı doğrultusunda yerleştirilen hamamın sıcaklık bölümleri aynı plân düzenlemesine sahiptir⁸⁶.

Hamam kaba yonu taştan inşa edilmiştir. Tuğla malzeme saçaklarda, pencere ve kapı lentolarında kullanılmıştır. Genel olarak yapının bütününde kubbelerin hâkim olduğu üst örtü elemanı görülür. Soğukluk bölümünde ve sıcaklığın halvet ve sofasında üst örtü elemanı olarak kubbe kullanılırken sıcaklıktaki eyvanlarda ve su deposunda sivri beşik tonozun kullanıldığını görüyoruz. Kubbe ve tonozların tamamı dıştan betonla sıvanmıştır. Sıcaklık bölümündeki kubbeler hamamın diğer yerlerindeki kubbeleri daha alçaktır. Tuğla örgülü bir sıra kirpi saçak, hamamın cephe duvarlarının üstünde görülür. Hamamın etrafı evlerle çevrilmiştir. Hamamın tek açık olan cephesi Batı cephesidir.

Bu cephede sonradan ilâve edilen erkekler kısmı, kadınlar kısmına göre cephede bir çıkıntı yapmaktadır. Batı cephede, soyunmalığın yukarısında kemerli bir pencere bulunur. Doğu Batı doğrultusundaki hamam, soyunmalık bölümünün yıkılmasından sonra soğukluk, sıcaklık ve su deposundan oluşan bölümlere sahiptir. Yıkılan soyunmalık bölümü kare plânlı ve üzeri kubbeyle örtülüydü. Kubbe hamamın geneline hâkim bir durum sergiliyordu. Soyunmalık bölümüne giriş Batı cepheden sağlanmıştı. Soyunmalık bölümünün yıkılmasından sonra soğukluk bölümü hamamın soyunmalığı olarak kullanılmaya başlanmıştır. Soğukluk bölümüne Güneybatı köşede bunan yuvarlak kemerli bir kapıdan geçilerek girilir. Kapının üzerine sivri kemer alınlıklı dikdörtgen bir pencere yerleştirilmiştir.

Kapıdan geçildikten sonra girilen soğukluk bölümü Kuzey - Güney doğrultusunda enine dikdörtgen plânlıdır. Burası üç bölümlü bir kısımdan oluşmaktadır. Girişten sonra bugün soyunmalık olarak kullanılan bölümün üzeri birer kubbeyle örtülmüştür. İlk bölümde kubbeye geçiş elemanı olarak tromp kullanılmışken ikinci bölümde pandantife yer verilmiştir. Her iki bölümün arasında payandalara oturan bir sivri kemer yer almaktadır. Soyunmalığın ortasında mermerden bir havuz bulunur. Buranın Kuzey'inde yer alan bölüm ise kare plânlı bir odadır. Odanın girişi Kuzey cephenin tam ortasındandır. Burası da tromplar üzerine binen bir kubbeyle örtülmüştür. Burası günümüzde helâ olarak kullanılmaktadır.

Sıcaklıktaki eyvanlardan Batı'da olanı, sıcaklık tarafına bir duvar örülmesiyle soyunmalığın içerisine dâhil edilmiştir. Eyvanı bölen ve sıcaklıkla irtibatını kesen duvar sonradan yapılmış olmalıdır. Hamamın soyunmalık kısmının mekân olarak küçük olması sebebiyle böyle bir uygulamaya geçildiği düşünülmektedir. Böylece soyunmalık olarak kullanılan soğuklukta ara bir mekân oluşturulmuştur.

Sıcaklığa giriş, eyvanın Doğu duvarının ortasındaki yarım dairevî kemerli kapı ile sağlanmıştır. Sıcaklık bölümü dört eyvanlı köşe hücreli plân tipinde yapılmıştır. Eyvanlar sivri beşik tonozlarla, merkezî mekân ve halvetler kubbelerle örtülmüştür. Merkezde yer alan kubbe pandantiflerle eyvan fenerleri üzerine oturmaktadır. Merkezî kubbenin altında bulunan göbek taşı yenilenmiştir. Sıcaklık merkezinin köşelerine yerleştirilen halvetlere köşe kapılarından girilir. Kapılar yuvarlak kemerli ve yalın tutulmuştur. Halvetlerin üzeri tromplara oturan kubbelerle örtülüdür. Eyvanlar üç yönden, halvetler ise dört yönden sekilerle çevrilidir.

Giriş eyvanın karşısındaki eyvanın ortasında su deposuna açılan pencere açıklığı yer almaktadır. Hamamın külhan bölümü, bitişiğindeki evlerle, hamam duvarları arasında yerleştirilen ahşap kirişlemeli bir çatı ile örtülmüştür. Hamamda herhangi bir süsleme unsuru bulunmamaktadır. Soğukluğun ortasında küçük mermer yer alır. Hamamın plân düzenlemesi değişmiş olmakla beraber, mimarî karakterini korumuştur. Bânisi, mimarı ve yapım tarihi bilinmeyen hamamdan 1649 yılında Tokat' a gelen Evliya Çelebi bahsetmektedir⁸⁷.

Bu durumda hamamın bu tarihten önce mevcut olduğu kesindir. Hamamın soğukluk bölümünün düzenlenmesinde (her ne kadar plânı değişse de) Selçuklu hamamlarını hatırlatır tarzda aralık mekânına benzer düzenlemeler görülür. Diğer yandan kubbelerin üzerindeki ışıklıklar 16. yüzyıldan itibaren görülen bir özelliktir⁸⁸. Hamamın ismi olan Tekke kelimesi ile ilgili olarak herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Muhtemelen hamamın inşa edildiği yerde daha önceden bulunan bir tekke yapısı ile ilgili olmalıdır. Kanaatimizce hamam hem tarihî bilgiler hem de mimarî özelliklerinden dolayı 16. yüzyılda yaptırılmış olmalıdır.

Tek hamam olarak Kuzey - Güney doğrultusunda dikdörtgen bir alan üzerine inşa edilen yapı, dört eyvanlı ve köşe hücreli plân tipindedir. Kuzey'den başlayarak sırasıyla uzanan mekânlar soyunmalık, soğukluk, sıcaklık, su deposu ve külhandan oluşmaktadır. Soyunmalık, soğukluk bölümünün ortadaki kısmı, sıcaklık bölümündeki köşe halvetlerinin üzeri kubbelerle, soğukluğun yan bölümleri ve sıcaklık kısmındaki eyvanlar aynalı tonoz ile su deposunun üzeri ise beşik tonozla örtülmüştür.

Hamamın inşa malzemesi olarak kaba yonu ve moloz taş ile eyvan ve pencere kemerleriyle üst örtü elemanlarının tamamında tuğla malzemeye yer verilmiştir. Tuğla moloz taş duvarı düzeltmede hatıl olarak da görülür. Kubbelerin üzeri dıştan alaturka kiremitlerle kaplanmıştır. Bu kaplamaların bozulanları daha sonraki dönemlerde beton sıva kaplama ile değiştirilmiştir. Kubbenin kenarları dıştan yüksek sekizgen kasnaklarla çevrilidir. Bu sekizgen kasnak içeride görülmez. Sadece yalıtım yapmak amacıyla konulduğu anlaşılan kasnağın üzerinde tuğladan dört sıra kirpi saçak yerleştirilmiştir.

Soyunmalık bölümünde kubbeyi dışarıdan çevreleyen kasnağın iki kademeli oluşu dikkat çekicidir. Birinci kademede de görülen saçak üzerinde ikinci saçaklı kısım yükselir. Bu durum ikinci saçaklı kısmın daha sonraki dönemlerde yalıtım amaçlı ilâve edilmiş olduğunu göstermektedir. Alttaki kasnağın kubbe akslarında bulunan yüzeylerinin ortasında sivri kemer birer küçük pencere yer almaktadır. Hamamın soyunmalık bölümünün kubbesi oldukça yüksektir. Geri kalan bölümleri ile kıyaslandığında soğukluk ve sıcaklık kısımlarının kubbe yükseklikleri soyunmalık bölümünün birinci kademe kasnak seviyesinde kalmaktadır. Hamamın etrafı sonradan bir duvar ile çevrilmiştir. Hamamın cepheleri genel olarak masiftir.

Soğukluk ve sıcaklık bölümlerinin duvarlarının üst kısımları bir sıra kil saçakla hareketlendirilmiştir. Güney cephe içerisinde son yıllarda yapıldığı anlaşılan bir odunluk yer almaktadır⁹⁰. Hamamın çeşitli yerlerinde bacalar bulunmaktadır. Bunlardan birisi belki de hamamın kendine has bir özelliğiymiş gibi Doğu cephede yükselmektedir. Doğu cephede sonradan yapıldığı dilâtasyon izlerinden de anlaşılan helâda yer almaktadır. Buranın üzeri de sivri beşik tonozla örtülmüş dıştan alaturka kiremitlerle kaplanmıştır. Tonozlar yüksek olmayıp ılıklığın beden duvarlarının aşağısında kalmaktadır. Helâya bitişik olarak yine sonraki dönemlerde yapıldığı anlaşılan üzeri beton bir tavanla kapatılmış hamama bitişik bir oda bulunmaktadır. Yine bu cephede ahşap bir çatıyla örtülü olarak yapılmış revak şeklinde odunluk bulunur. Hamamın cepheleri üzerinde yer yer basit beton sıva izleri görülür. Soyunmalık bölümünün Doğu cephesi sonraki dönemlerde badana ile boyanmıştır.

Hamamın çeşitli kısımlarında bulunan bacalardan, Doğu'da olanının en dikkat çekici olduğuna yukarıda değinmiştik. Hamamın diğer tüteklik bacaları ise genelde soğuklukla soyunmalığın birleştiği duvar aralarında yükselmektedir. Bunlar ölçü olarak Doğu'daki bacadan daha küçüktür. Soyunmalık bölümüne Doğu cephenin ortasına yerleştirilen basık kemerli kapı açıklığı ile girilmektedir. Kapı düzgün kesme taş söveli olarak yapılmıştır. Orijinalinde dikdörtgen bir çerçeve içerisine alınmış olan kapının profilleri kemer üzengi hizasından itibaren sonraki dönemlerde kırılmıştır⁹¹.

Kapının üzerinde hamamın en dikkat çekici unsurların birisi olan bir kuş köşkü bulunur. Köşk eli böğründelerle çıkmalı olarak tek parça taştan oyularak ev yapılmıştır. Kuşların girip çıktığı açıklığın iki yanında ajurlu pencereler yer almaktadır. Köşkün yüzeyi zikzak motifi ile doldurulmuştur. Bu kuş köşkünden dolayı hamam halk arasında "Kuşlu Hamam" olarak bilinmektedir⁹²

Kare plânlı soyunmalık bölümünün üzeri kubbeyle örtülmüştür ve kubbeye geçiş tromplarla sağlanmıştır. Soyunmalık bölümünün duvarları sıvanmış ve sonraki dönemlerde badana ile boyanmıştır. İçerisi kubbe akslarına yerleştirilmiş kasnak seviyesindeki sivri kemerli tepe pencereleriyle aydınlatılmıştır. Soyunmalık bölümünde Kuzey ve Batı yüzeylerinde iki, Güney yüzde de bir olmak üzere sivri kemerli toplam beş nişe sahiptir.

Soğukluk kısmına Güney duvarının ortasındaki kapı açıklığından geçilerek girilmektedir. Doğu - Batı doğrultusunda uzanan soğukluk bölümünün üzeri, Güney ve Kuzey duvarları üzerine atılan iki adet sivri kemerle üç eşit mekâna bölünmüştür. Bu mekânlardan ortadaki kubbe, yanlardaki kısımlar ise aynalı tonozla örtülmüştür. Kubbeye geçiş pandantiflerle sağlanmıştır.

Soğukluk bölümünün Doğu cephesinde açılan basık kemerli bir kapıdan geçilerek helâ ve temizlenme bölümünün olduğu kısma girilmektedir. Burasının dilâtasyon izlerinden yola çıkılarak sonradan yapıldığı anlaşılmıştır. Ancak hamamın yapım tekniği ile bütünlük arz etmesi sebebiyle bu ilâvenin hamamın inşasından hemen sonraki yıllarda yapılmış olabileceğini akla getirmektedir. Helâ ve tıraşlığın üzeri sivri beşik tonozla örtülmüştür.

Sıcaklığa, soğukluğun Güney duvarının ortasına açılan sivri kemerli kapıdan girilmektedir. Dört eyvanlı köşe halvetli plâna sahip olan sıcaklığın merkezi kubbeyle örtülmüştür. Kubbeye pandantiflerle geçilmiştir. Kubbe etekleri kaval silmeleri⁹³ ile belirginleştirilmiştir. Sıcaklık kubbe üzerine açılan küçük ışık gözleriyle aydınlatılmıştır. Yine eyvanlarının üzerini örten aynalı tonozların sırtına açılan dairevî ışık gözü de aydınlatmaya yardımcı olmuştur. Sıcaklık merkezinin akslarına yerleştirilen eyvanların üzeri aynalı tonozlarla kapatılmıştır. Eyvanların sıcaklık merkezine bakan kısımlarındaki sivri kemerleri kesme taş malzemedendir. Güney'deki eyvanın Güney duvarı ortasına açılan küçük bir pencere su deposu ile irtibatı sağlamıştır. Giriş eyvanı hariç diğer eyvanlar üç yönde sekiler ile çevrilmiştir.

Sıcaklığın köşelerine yerleştirilen halvet kapıları, sivri kemerlidir. Halvetlerin üzeri kubbelerle örtülüdür. Kubbeye tromplarla geçilmektedir. Halvetler dört yönden sekilerle çevrilmiştir. Hamamın su deposu uzun dikdörtgen formlu olup, üzeri sivri beşik tonozla örtülüdür. Külhan bölümü değişmiş olup, orijinal durumu hakkında bilgi bulunmamaktadır. Hamamda, cephedeki kuş köşkünden başka süsleme unsuru yoktur.

Hamam orijinal plânıyla günümüze ulaşmıştır. Sadece giriş bölümünün hemen bitişiğinde bulunan depo ile soğukluk kısmında yer alan helâ ve tıraşlık hamama sonradan ilave edilmiştir. Soyunmalık bölümünün üzerini örten kubbede yalıtım amacıyla yapılan ikinci kasnak sırası da orijinal değildir. Hamamın bacaları zaman içerisinde değişikliğe uğramıştır. Özellikle Doğu cephede yer alan baca sonradan açılmış olmalıdır.

Zile kent merkezinde bulunan hamam bakımsızdır ve günümüzde kullanılmamaktadır. Hamamın bulunduğu bölge tarihî Zile kent dokusunun biraz dışarısında kalmaktadır. Hamamın çevresinde geç döneme ait sivil mimarlık örnekleri bulunmaktadır. Zile'nin kentsel gelişimi açısından bu bölgedeki sivil mimarlık örnekleri, 18. yüzyıl sonlarından itibaren gelişmeye başlamıştır. Hamamın Kuzey ve Güney'i yola bakmaktadır. Batı'sında küçük bir ara sokak bulunur. Doğu'sunda ise hamamın külhanına bitişik bir ev yer almaktadır. Hamamın Kuzey'i ile Güney'i ve Doğu'su ile Batı'sı arasında kot farkı bulunmaktadır. Bânisi, mimarı ve inşa tarihi bilinmemektedir.

Tek hamam olarak inşa edilen eser, Doğu - Batı doğrultusundadır. Kuzey'den başlayarak Doğu'ya doğru, antre, soğukluk, sıcaklık, su deposu, ve külhandan oluşan bir plâna sahiptir. Büyük ölçüde orijinal haliyle günümüze ulaşan eser, iki eyvanlı tek halvetli plân tipinde yapılmıştır. Hamamın soyunmalık bölümü değiştirilmiş, bunun sonucu olarak soğukluk soyunmalık olarak kullanılmaya başlanmıştır. Bugünkü antre kısmı ahşap çatıyla, su deposunun ve sıcaklıktaki eyvanlarla soğukluğa Doğu ve Batı'dan açılan eyvanların üzeri tonozla, soyunma bölümünün Kuzey ve Güney'i ile sıcaklık merkezi ve halvetin üzeri kubbeyle örtülmüştür. Kubbeler dıştan yalıtımın sağlanması için yatay tuğla plâkaları ile kaplanmıştır. Soğukluk bölümünde Batı'daki tonoz içeriden bağdadî, dışarıdan alaturka kiremit çatılı olarak inşa edilmiştir.

Hamamın inşasında kaba yonu taş, ahşap ve tuğla malzeme kullanılmıştır. Kaba yonu malzeme duvarlarda kullanılırken, tuğla örtüde kubbe ve tonozlarla pencere kenarlarında kullanılmıştır. Hamamın Cehennemlik bölümünde döşemenin oturduğu ayaklar da taştan inşa edilmiştir. Doğu cephenin üzerinde yer yer spolien malzeme de görülmektedir. Ahşap malzeme bağdadî tonoz ve girişteki antre kısmında görülür.

Hamamın girişi Batı'sında bulunan ve sonraki dönemlerde düzensiz bir biçimde yapıldığı anlaşılan, ahşap bir çatıyla örtülü dikdörtgen plânlı bir mekândan geçilerek sağlanmaktadır. Bu mekânın çatısının bir kısmı yıkılmış durumdadır. Antreden soğukluğa Güney tarafta bulunan basık kemerli kapıdan geçilerek girilmektedir. Soğukluk bölümü Kuzey - Güney doğrultusunda uzanan enine dikdörtgen plânlı mekânın, Kuzey tarafta Doğu Batı yönünde boyuna uzanan dikdörtgen plânlı ikinci bir bölüm ile kesilmesi ile oluşturulmuş T plân şeklinde bir düzenlemeye sahiptir. Kuzey Güney doğrultusunda uzanan dikdörtgen bölümün Kuzey'i ile Güney'indeki kubbeli bölümler birbirinden yarım dairevî bir tonozla ayrılır. Kubbeye geçiş elemanı olarak pandantif kullanılmıştır. Hamamın çukurda kalması sebebiyle soğukluğa iki basamaklı bir merdivenle inilmektedir.

Soğukluk soyunmalık olarak kullanılmaya başlayınca, Batı Güney bölümlerine tıraşlık ve helâ ilâve edilmiştir. Doğu'daki eyvan şeklindeki yarım daire formlu tonozlu bölümün önü, tonoz üzengi seviyesine kadar duvar örülerek soğuk su deposuna dönüştürülmüştür. Soğukluğun zemini betondur. Duvarlar kireç harçlı sıvalı ve badanalıdır. Soğukluğun aydınlatılması Batı'da ve Güney'de kubbe başlangıçlarına yerleştirilen basık kemerli iki pencere ile kubbeler üzerine düzensiz bir biçimde yerleştirilen sekiz adet ışık gözüyle aydınlatılmıştır.

Soğukluğun Batı'sında bulunan yarım dairevî kemerli bir kapı ile sıcaklık merkezine ulaşılır. Sıcaklık merkezi ortadaki kubbeli bir bölüm ile buna Kuzey ve Güney'den açılan iki merkezli sivri bir tonozla örtülü iki eyvanlı bir plân düzenlemesine sahiptir. Merkezdeki kubbeye köşelerdeki üçgen bingilerle geçilmektedir. Eyvanlar üç yönden sekilerle çevrilidir. Kalan izlerden her bir sekinin ortasında birer kurna bulunduğu görülmektedir. Sıcaklık merkezinde göbek taşı bulunmaz.

Sıcaklık merkezi dört ışık gözü ile kubbenin tepesinde bulunan bir ışıklıkla aydınlatılmıştır. Halvete, Doğu cephede basık kemerli bir kapıdan geçilerek girilmektedir. Halvetin üzeri kubbeyle örtülü olup, kubbeye Türk üçgenleriyle geçilmektedir. Halvet kubbesinin üzerinde bugün kapalı olarak bulunan dört adet ışık gözü ile kubbenin tam tepesine yerleştirilmiş bir ışıklık içeriye ışık sağlıyordu. Mevcut izlerden halvetin dört cephesinde sekilerin bulunduğu ve her bir sekinin ortasına bir kurna yerleştirildiği anlaşılmaktadır.

Hamamın kurnaları dikkat çekicidir. Kurnalar dilimli yarım dairevî, köşeleri pahlı bir şekilde yapılmıştır. Kurnaların gerisinde bulunan ayna taşları orijinaldir. Kurna taşlarının içinde soğuk ve sıcak su dağıtımının ayrı ayrı olduğu görülmektedir. Bu durum hamamın tarihlendirilmesi için önemlidir. 15. yüzyıl sonrası hamamlarına ait bir özelliktir. Hamamın sıcak su deposu Kuzey Güney doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır. Üzeri sivri beşik tonozla örtülmüştür. Ortadaki dairevî formlu kazan yeri bugün boştur.

            66 - Işık Hamamı'nın isminin menşei belli değildir. Halk arasında hamamın isminin, bir Şeyh'den geldiği rivâyeti vardır.
            74 - Çal, Zile Hamamları - Türk Etnoğrafya Dergisi, XVIII, 1988, sh. 107; E. Yurdakul, "Taceddin İbrahim Paşa'nın Vakıfları ile vakıfın Merzifon'da inşa ettirdiği hana bitişik mescidinde yapılan restorasyon çalışmaları", VIII. Türk Tarih Kongresi (Ankara 11 - 15 Ekim 1976), Bildiriler, C. III, Ankara, 1983, 1619 - 1626; Seçgin, Tokat ve İlçeleri..., 172.
            75 - Çal, Zile..., 107.
            76 - Çal, Zile..., 107.
            77 - Çal, Zile..., 108.
            83 - Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, (Haz. Zekeriya Kurşun, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı; Proje Yöneticisi İ. Gündağ Kayaoğlu; Redaksiyon İskender Pala), C. 111, İstanbul, 1999, 147.
            84 - Çal, Zile..., 105.
            85 - Çal, Zile..., 105.
            86 - Hamamın ilk yapıldığı dönemden kalan orijinal bölümü kadınlar kısmıdır. Erkekler kısmı sonradan ilâve edildiği için inceleme dışı tutulmuştur.
            87 - E. Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, (Haz. Zekeriya Kurşun, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı; Proje Yöneticisi İ. Gündağ Kayaoğlu; Redaksiyon İskender Pala), C. 111, İstanbul, 1999, 879. H. Çal hamamın tarihlendirilmesi hakkında herhangi bir fikir ileri sürmemiştir. Ancak arşiv dosyalarında bulduğu Kemal Turfan'a ait rapordan bahsederek hamamın 16. yüzyıl sonu 17. yüzyıl başına ait hamamların genel özelliklerine sahip olduğunu belirtir. Bkz. Çal, Zile..., 105.
            88 - Y. Önge, Anadolu'da XII - XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Ankara, 1995, sh. 53 - 55.
            89 - E. Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, (Haz. Zekeriya Kurşun, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı; Proje Yöneticisi İ. Gündağ Kayaoğlu; Redaksiyon İskender Pala), C. 111, İstanbul, 1999, 879. Çal, Zile..., 103.
            90 - Çal, Zile..., 104.
            91 - Çal, Zile..., 104.
            92 - Çal, Zile..., 104.
            93 - Çal, Zile..., 104.