.

Bildiri : Prof. Dr. Münir ATALAR
G.O.P. Üniversitesi/Tokat - TARİH BÖLÜMÜ Başkanı
http://fened.gop.edu.tr/matalar.htm

ZELA Artemis Anaitis Tapınağı

Dört sütunluk tapınak, cepheden, podyum üzerindedir.
Üçgen alınlıklı ve kemerli girişi olan bu Korint Tapınağın kemerli girişinde, ortada, ayakta, cepheden, başı sola
çevrilmiş Tyche Heykeli durmaktadır. Tyche'nin sağ elinde dümen, sol elinde bereket boynuzu. Chiton giymiş. N.b.

Prof. Dr. Münir ATALAR
G.O.P. Üniversitesi/Tokat - TARİH BÖLÜMÜ Başkanı

KURULUŞ TARİHİ : 1993

TEL NO. : (Santral) 0 356 252 15 82

 E - mail : matalar@gop.edu.tr
FAX NO. : 0 356 252 15 85
Alanı : Ortaçağ Tarihi

DANİŞMENDLİLER
DÖNEMİNDE ZİLE

            Anadolu'nun en eski yerleşim merkezlerinden biri olan Zile (Zela)'nın M.Ö. 1900 yıllarında Ninova Melikesi Semiramis tarafından kurulduğu anlaşılmaktadır. Hitit, Frig, Pers, Pontus ve Roma İmparatorlukları'nın hâkimiyeti altında kalan şehir 395 yılından itibaren Bizanslılar'a geçmiştir.

Nanar Younan, left, representing
an ancient Assyrian queen of 7th century B.C.,

 Shamiram, or Semiramis, and Osama Moushe Yakhanis,
right, representing an ancient Assyrian king, stand between their gr

            Uzun müddet Bizanslılar'ın idaresinde kalan Zile, Malazgirt Zaferi'nden sonra girişilen Anadolu'nun fethi sırasında 1074 - 5 yıllarında Tokat'ın fethinden sonra ve Amasya ile aynı senelerde Melik Danişmend Ahmed Gazi tarafından zabtedildi.

Darp Yapan Sultan : Tokat Meliki Süleyman Şah II  Saltanat Dönemi : Meliklik dönemi belli değil.  Boyutları : 29 mm, 7.20 g  Sikkenin Tarihi : Belli değildir.  Basıldığı Yer : Belli değildir.  Malzemesi : Bakır  Tekniği : Dövme (Darb)  Konu Ön Yüz : Süvari figürü, Arka Yüz : Yazı motifi  İlgili Koleksiyon : Yapı Kredi Bankası Müzesi

            Zile'nin ismi Müslümanlar (Danişmendliler) tarafından fethinden sonra "Karakarye"dir. (Mirkâtü'l - Cihâd, Topkapı, Revan Köşkü, No. : 364, vr. 10a) Zile diye halı ve kilime denir. Eskiden burada halı ve kilim çok imal edildiğinden dolayı, bu isimle anılmaya başlamıştır. (Mirkâtü'l - Cihâd, vr. 10)

Antik Yahyalı Zile Halısı - Kök Boyalı Kilim - Anatolia XIX. Yüzyıl Zile Halısı
           

            1166 yılında Danişmendli emirlerinden Nizâmüddin Yağıbasan'ın ölümü sırasında tekrar Bizans'ın eline geçen Zile ve civarı, bu defa da Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan tarafından Türk hâkimiyeti altına alındı.

            Kılıç Arslan, memleketi, eski Türk hâkimiyet telâkkisine göre on bir oğlu arasında taksim ettiği zaman Tokat, Zile ve havalisine Rüknü'ddin Süleyman Şah tâyin olunmuştu.

            XIII. Asr'ın ikinci yarısında Moğollar'ın Anadolu'ya gelişi Zile için de talihsiz bir devre oldu. Büyük ölçüde yakılıp - yıkılan şehir daha sonra Orta Anadolu'da hâkimiyet tesis eden Eratna Bey'in idaresi altına girdi (1365).

            1381 yılından itibaren Kadı Burhaneddin Ahmed'in hâkimiyeti altında kalan Zile şehri, bu beyin Akkoyunlu Emiri Kara Yülük Bey tarafından öldürülmesinden sonra, halkının isteği ile Osmanlı hâkimiyeti altına girdi (1398). Ahmet Şimşirgil, "Osmanlı İdaresinde Zile Şehri (1455 - 1574)", Türklük Araştırmaları Dergisi, Yıl : 1990, Sayı : 6, İst. 1991, sh. 231 - 2.

Darp Yapan Sultan : Tokat Meliki Süleyman Şah II  Saltanat Dönemi : Meliklik dönemi belli değil.  Boyutları : 29 mm, 7.20 g  Sikkenin Tarihi : Belli değildir.  Basıldığı Yer : Belli değildir.  Malzemesi : Bakır  Tekniği : Dövme (Darb)  Konu Ön Yüz : Süvari figürü, Arka Yüz : Yazı motifi  İlgili Koleksiyon : Yapı Kredi Bankası Müzesi

            Mirkâtü'l Cihâd'da Zile'nin fethinin Osman b. Ubeyye tarafından iki yüz bahadır ile gerçekleştiği yazılıdır. (Mirkât, vr. 99)

            Danişmendli dönemi meşhur bilgin ve âlimlerinden Şeyh Mûsâ Fakîh, Bayezid-i Bestâmî Hazretleri'nin (yedinci batından) torunlarındandır. Nizamü'ddin Yağıbasan döneminde, kayınpederi Hacı Bayezid Efendi ile birlikte Zile'ye gelmişlerdir.

Beyazıd-ı Bestamî Câmîi Kubbe ve Minaresi

Foto Uğur Fotoğraf Arşivi

            Danişmendliler tarafından bu zata (Şeyh Musa'ya) bir medrese ve bir de zâviye yaptırılmış ve birçok vakıflar te'sis edilmiştir. Vâli Recâi Güreli tarafından yıktırılan Hacı Bayezid Câmîi bu zatın delâletleriyle yaptırılmıştır..

            Yakın tarihe kadar burada bulunan külliye Bayezid-i Bestâmî'nin torunlarından Şeyh Edhem Çelebi tarafından yönetilmekteydi. Türbede 1106 ve 1305 tarihli iki kitâbe bulunmaktadır. Zile Müftüsü, merhum Arif KILIÇ yazısında Şeyh Musâ'nın  hem Dânişmendliler hem de Selçuklular tarafından çok büyük hürmet gördüğünü ve kıymetli eserler yazdığını belirtir. ("Zile Tarihi", Çağıltı Dergisi, Eylül - Ekim 1961, C. 1, sh. 6 - 7)

Darp Yapan Sultan : Tokat Meliki Keykubat (Melik-i Mansur) I  Saltanat Dönemi : 1210 - 1213 ?  Boyutları : 21 mm, 3.40 g  Sikkenin Tarihi : 608 H. (1211 - 12)  Basıldığı Yer : Tokat  Malzemesi : Dirhem  Tekniği : Dövme (Darb)  Konu Ön Yüz : Süvari figürü, Arka Yüz : Yazı motifi  İlgili Koleksiyon : Yapı Kredi Bankası Müzesi

            Danişmendliler dönemine ait 661/1263 tarihli Hacı Alioğlu Şeyh Ali Çelebi Vakfiyesi'nde, Zile yakınlarında bir Danişmendli kışlağı (köyü) Bahyayıs ismi geçmektedir. (Kâmil Şahin, "Danişmendli Medreseleri", 24 Zilkade 918/29 Aralık 1512, BOA, Dosya 10, Gömlek 13, Vakfiye)

            Kasabanın bânisinin İskender Rûmî olduğunu Süleymannâme bildirmektedir. Kalesinin bânisinin de Sultan Selim olduğu Sivas Salnâmesi'nde bildirilmektedir. 560/1164 tarihli vakfiyede, Danişmend Ahmed Gazi adına yapılan Yağıbasan Türbesi ve Zâviyesi için Zile'de birçok araziler ile kale civarında birçok vakıflar yapıldığını öğrenmekteyiz.

            Yine Sivas Salnâmesi'nde; XVIII. Asır'da Zile'de 6 medrese olduğu, bu medreselerden birisinin Seyyid Ömer Çelebi ve diğerinin Şeyh Tûsî tarafından yapılmış olduğu kayıtlıdır. (1304 - 1306 tarihli Sivas Salnâmesi, s. 224). Câmîi Kebîr'in ise 616/1219 tarihinde Mehmed Zîlî ve Tacüddin Paşa tarafından yapıldığı kayıtlıdır.

            Bütün bu ve buna benzer Danişmendliler dönemine ait bilgileri Melik Ahmed Gazi ve daha sonraki diğer dönemlerde kurulan vakıfların vakfiyelerinde geçen kayıtlardan elde etmek imkânı vardır. Ayrıca Tapu Tahrir Defterleri'ndeki kayıtlardan da istifade edilebilir.

Darp Yapan Sultan : Tokat Meliki Süleyman Şah II  Saltanat Dönemi : Meliklik dönemi belli değil.  Boyutları : 29 mm, 7.60 g  Sikkenin Tarihi : Belli değildir.  Basıldığı Yer : Belli değildir.  Malzemesi : Bakır  Tekniği : Dövme (Darb)  Konu Ön Yüz : Süvari figürü, Arka Yüz : Yazı motifi  İlgili Koleksiyon : Yapı Kredi Bankası Müzesi

            Danişmendliler'in ilme ve medeniyete çok büyük hizmetleri olmuştur. İslâmiyet'in Anadolu'da yerleşmesi için olağanüstü bir gayret sarfetmişler ve bu arada Zile'de de eserler bırakmışlardır. Fakat zamanla Zile'deki Danişmendli eserleri yok olmuş ve o devirden iki isim yadigâr kalmıştır : Bunlardan birisi, halk arasında "Davunlu Dede" diye anılan (Veli) ki; bu zat Birinci Danişmend Hükümdarı Melik Ahmed Gazi'nin Şeyhülislâm'ı sayılan İmam Meliküddin'dir.

            Bu zatın türbesi civarında zâviye, medrese yapılmış ve burada yıllarca memleketin irfan hayatına hizmet edilmiştir. Elimizdeki vakfiyelere göre meşhur Muharrem Efendi bu medresede ders okutmuştur. Buna karşılık olarak da günde 20 akçe almaktadır.

Muharrem Dede ve Babasının Kabirleri/Devlet Hst. Bahçesi

Fotoğraf : M. Ufuk MİSTEPE 12.01.2006 Perşembe 13:03

            O devrin bakiyyesinden Dürmelik isimli bir sokak adı da vardır. 1164/560 tarihli vakfiyede de Zile'nin ismi Karakarye olarak geçmektedir. Zile'de arazi isimlerine gelince : Civabaşı, Kalecivarı ve Küllük (Gülük), Benlu Okucaoğlan, Savi Sınırı ve Camişleyin Ayat - Babheşi civarı gibi yerlerin Danişmend Gazi'nin Niksar'da bulunan zâviyenin vakıfları arasında olduğu yazılıdır. (Nizamü'ddin Yağıbasan Vakfiyesi, 560/1164, 06 Millî Y. Belge, 14, s. 7 - 8)

            Tebliğimiz içinde yer yer bilgi kırıntıları şeklinde alıntı yaptığımız, atıfta bulunduğumuz Sivas Salnâmesi'nin Zile ile ilgili olan kısmı ile Seyahatnâme'deki Zile hakkındaki bilgileri yeni harflere aktararak aynen ve bir ek olarak okuyucunun istifadesine sunmanın faydalı olacağı kanaatinden hareketle, buraya alıyoruz :

ZİLE KAZASI

Sivriçal Tepesi'nden Zile'nin Panoramik Görünümü

            Livânın (Tokat'ın) garb-ı cenûbîsinde vâki merkez-i kaza olan Zile kasabası merkez-i livâya sekiz saattir. Süleymannâme'nin beyânına nazaran kasabanın bânîsi İskender-i Rûmî'dir. Ve Cihannümâ'nın rivâyetine göre nâm-ı atîkı "Karakarye" olub, ahîren Zile tesmiyesi hânelerin vasatında bulunan kale zeyline bina edilmesidir.

            Bu kal'a, âsâr-ı atîkadan olub, Cennet-mekân, firdevs-âşiyân Sultan Selim Han Hazretleri'nin bina-kerdeleridir. Kal'a derûnuna 1280 tarihinde nîm-kargîr olarak iki oda ve bir matbah ve bir koğuşı şâmil bir asâkir-i şâhâne depoyile bir de rüşdiye mektebi vardır.

            Bu kasabada 2990 hâne, 9 han ve 5 hamam ve 1265 dükkân ve 6 medrese olub bunlardan birisi Seyyid Ömer Çelebi ve diğeri Şeyh Tûsî taraflarından yapılmış ve kasabadaki meşhur câmi'lerden birisi Câmi'-i Kebîr olub Mehmed Zîlî ve Tâcü'ddin Paşa taraflarından 616 tarihinde bina olunmuş ve diğerleri dahi Elbaş-zâde Ahmed ve Boyacı Hasan Ağalar Câmi'-i şerîfleridir ki bânileri mûmâ-ileyhimâdır.

            Şeyh Mustafa Kuddûsî, Şeyh Keşşâf ve Hâfız Baba nâmlarıyla Kâdirî ve Halvetî âyînleri icrâ olunur üç bâb dergâh-ı şerîf olub ve Şeyh Nasrü'ddin ve Şeyh Edhem Çelebi ve Buldacı ve Şeyhlık ve Kara Şeyh hazerâtının dahi zaviyeleri bulınub, ma'mûr ve mekşûfdur. E'izze-i kirâmdan Şeyh Nasrü'ddin Veli Hazretleri kasabaya bir sâ'at mesâfede nâm-ı âlîlerine mensub bulunan karyede medfundur. Hârık-'âde ba'zı kerâmâtı mervî olub, hattâ üç köyde asâ-yı şerîfleriyle çıkardıkları su hâlâ cârîdir.

            Ve Bâyezîd-i Bistâmî Hazretleri sülâle-i tâhirelerinden Edhem irtihalleri 700 sâlına müsâdif olduğu halde tâc ve hırkaları yeni yapılmış gibi durmakdadır. Ve bunlardan ma'da kasabanın dahil ve civarında Seyyid Ömer ve Şeyh Kulı ve musannîfinden Şeyh Muharrem Efendi hazerâtı medfundur.

Beyazıd-ı Bestâmî Câmîi ve Türbesi (Solda) - Sarı Taşlı Evliyası 1992 (Sağda)

            Kazâ'-i mezbûr 11 nâhiye ve 190 karye ve 10.088 hâne, 140 câmi'-i şerîf ve mescid ve 39 İslâm ve 1 Hıristiyan Mektebi'ni ve 26.785 İslâm ve 1193 Hıristiyan nüfusunu muhtevî olub, bunlardan başka bu kazâda 1188 hânede 6868 nüfus muhâcirîn meskundur.

            Ve Şeker-âb Irmağı kazânın bir cihetinden cûyân ile ba'zı arazi saky ederek müteâddid değirmen deverân itdirir ve 455.969 dönümlük 58.8855 kıt'a arazi olup kuvve-i inbâtiyesi bire altı nisbetindedir ve her nev' hubûbât ve sebze ve meyve yetişdirüb dâhil ve hâricde satılur.

            Leblebi ve pekmezi gâyet nefîs ve meşhurdur. Mensucatdan oda takımlığına elverişli dîmi ve âdî gavsâle ve a'lâ sahtiyân çıkarılub her tarafa nakl ile satılur. Cins hayvânâtdan deve, camus, sığır, esb, merkeb, koyun, keçi bulunur. Beher sene Teşrîn-i sânînin onunda panayır kurılub bir ay kadar devâm ederek 50 kuruşluk ahz ü i'ta ....... ve Salı günleri hafta pazarı in'ikâd ider.*

            * 1304 - 1306 tarihli Sivas Salnâmesi, s. 224 - 226.

İstimlâk Alanına Pazarlar Kurulur Panayırlarda...

Fotoğraf : Çağıltı Dergisi - Yıl : II, Sayı : 15, Aralık 1962

ZİLE KAL'ASI

Zile Kalesi Surları ve Roma Sütunları

Karadeniz Yaşam Dergisi - Nisan 2006

            "Zile sahrâsının şimâlinde evc-i âsumâna berâber bir yalçın kaya üzre muhammesü'ş - şekl, seng bina bir kal'a-i metîn ve ra'nâdur. 26 kulesi var. Kıbleye nâzır bir demir kapusı vardır.

            Derûn-ı kal'ada 300 hâne, 1câmi', cebehâne, gılâl anbarı, su sarnıcları olub; hamam, çarşı filan yokdur. Ancak dizdar ve neferâtı burada sâkin olub, her gice iki nevbet mehterhânis çalınır.

Zile Mehteran Bölüğü Zile Kale Kapısı'nda / 2005

Zile Belediyesi Fotoğraf Arşivi

            Ma'mûr ve mahfûz kal'adır. Celâlî ve cemâlî destine girüb, anlar mütehassin olmasun içün neferâtı nigehbânlık iderler. Zira şehr a'yânın ve gayrı kurâ eşrâf ve kibârının zî-kıymet eşyâ ve erzâkı bu kal'ada mahfuzdur. Mevzûn, şâhâne topları olub, Murtaza efendimiz içün 21 pare hoş-âmed topları atdılar.

            AŞAĞI VAROŞ :

            Zile kal’asının dibinde kal’a kayasından aşağı garba ve kıbleye nâzır bağlı ve bağçeli üçbin aded türâb ile mestur haneler olup, 21 aded mahallesi vardır. Başlıcalarının isimleri şunlardır :

            Ulu Câmi’, Küçük Minare, Dutlu Pınar, Mumcu Ömer, Yeni Mahalle, Debbağhâne, Bazar, Tekye, Paşa, Kethudâ Mahalleleri’dir.

            Saraylarından Ferruh Çavuş Sarayı, Murtaza Paşa Sarayı, Fazlı Paşa Sarayı, Çavuş-zâde Mehmed Paşa Sarayı, Voyvoda Sarayı, Kadı Sarayı en ma’murlarıdır.

            Câmileri : Yetmiş aded ma’bed-i mukaddesi vardır. (Yukarı Kal’a Câmi’i), (Ulu Câmi’) minârelidir, (Tabahhâne Câmi’i), (Dutlıpınar Câmi’i), (Kuyumcu Ömer Câmi’i), (Boyacı Hasan Ağa Câmi’i) karîbü’l-ahd bina olunmuş Ruşen, ma’mur bir câmi’dir, (Küçük Menare Câmi’i), (Arnabud Câmi’i), (Alaca Mescid Câmi’i), (Zincirlikapu Câmi’i), (Yeni Mahalle Câmi’i). Ma’lûmumuz olan bunlardır.

Boyacı Hasan Ağa Câmîi

Karadeniz Yaşam Dergisi - Nisan 2006

            Bunlardan başka 24 kadar da mahalle mescidleri vardır. Yedi câmi’de dârü’t-tedrîs talebe ve ders-i ‘âmmları vardır. Husûsi dârü’l-hadîsi yokdur. (12) aded ayruca mekteb-i sıbyan-ı ebced-hânı var.

            Hamamları : (Bazaryeri Hamamı), gayet müferrah ve dil-güşâ bir hamamdır. Bunlardan ma’da yirmi kadar saray hamamları vardır.

            Hanları ve Çarşısı : Üç adeddir, (Behram Ağa Hanı), (Boyacı Hasan Ağa Hanı) gayet ma’mur hanlardır. Çarşısında sekiz yüz kadar dükkânları vardır; ammâ Haleb ve Şam sûk-ı Sultânîleri gibi müzeyyen bir çarşı değil. Dört kapulı, ma’mur bir bedestanı var. Ab ü hevâsı lâtîf olduğundan bu şehir gayet meşhûrdur. Halkı hep Türk’tür, reâyâsı dahi vardır, bağ ve bağçesi tâ Tekye Köyü’ne kadar varır. Armudı, sergi üzümü meşhurdur.*

            * Evliya Çelebi, Seyahatnâme, c. III, s. 239 - 240.

BİBLİYOGRAFYA

            (1) 661/1263 tarihli Zile - İdris Efendi Vakfiyesi, BA, Dosya 1, Gömlek 3.

            (2) 14 Zilkade 918/29 Aralık 1514 Perşembe tarihli Hacı Ali oğlu Şeyh Ali Çelebi'nin Zile'deki Vakfiyesi, BA, Dosya 10, Gömlek 13.

            (3) Zile'nin ism-i kadimi "Kara Karye"; Mustafa Alî, Mirkâtü'l - Cihad, Topkapı Revan Köşkü 364 vr. 10^a.

            (4) Müri't - Tevarih, s. 319, "Zile'nin Fethi".

            (5) Zile'de Melik Gazi'nin Şeyhülislâmı İmam Melliküddin Türbesi, Zaviye ve Medresesi (Davunlu Dede).

            (6) Ersal YAVİ, Tokat, Tokat Otelcilik Turizm A.Ş., 1986, s. 195 (Şeyh Musa Fakih Türbesi hakkında).

            (7) Zile'nin İsmi, el - Halilü'l - vâsıt, Sül. Ayasofya 3033, vr. 463^a.

            (8) "Anadolu'da İslâmî Kitabeler" Tokat, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası, 1331, Nu. 34, s. 583.

            (9) Evliya Çelebi, Seyahatnâme, c. III, s. 239 - 241.

          (10) Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, c. II, s. 271, 271.

          (11) "Danişmendname" maddesi, TDVİA, c. VIII, İst. 1993.

          (12) Kâmil Şahin, "Danişmendli Döneminde Yoksullara Yönelik Uygulamalar" 12.12.1995, Ankara (Yoksullara Yardım ve Eğitim Vakfı).

          (13) Ahmet ŞİMŞİRGİL, "Osmanlılar İdâresinde Zile Şehri (1455 - 1574)", Türklük Araştırmaları Dergisi, Sayı : 6, Yıl : 1990, İst., 1991, s. 231 - 243 (Marmara Ünv. Fen - Edb. Fak. Yyn.).

          (14) Arif KILIÇ, "Zile Tarihi", Çağıltı Dergisi, Eylül - Ekim 1961, c. 1, sh. 6 - 7.

Prof. Dr. Münir ATALAR