Yazar : Nuri YAZICI

MİLLÎ MÜCADELE’DE
CANİK SANCAĞI’NDA
PONTOSÇU FAALİYETLER
(Çizgi Kitabevi Yayınları : 74, Tarih : 11, I. Basım, Ankara, 1989, ISBN 975-8156-80-2, 224 sh.)
(1918 – 1922)

Pontos Parlamentosu, Batum 1916 - 1921
Yorgo Andreadis, Tamarria - Pontos'un Yitik Kızı, İstanbul, 1997.

Kaynak : Millî Mücadele'de Canik Sancağı'nda Pontosçu Faaliyetler

            XIX. yüzyıl ortalarında merkezi Sinop olan Canik Sancağı⁸ önceleri Sivas vilâyetine bağlıydı. Daha sonra Trabzon vilâyetine bağlanan Canik Sancağı, XX. Yüzyıl başlarında merkez Samsun (nahiyesi Kavak), Bafra (nahiyesi Alaçam), Ünye (nahiyesi Karakuş), Terme, Çarşamba, Fatsa kazalarından ve 965 köyden ibaretti.⁹

            II. Meşrutiyet ilânından sonra müstakil sancak olan Canik, yine aynı idarî bölümlerini korumuştu.¹⁰ Daha sonra ise 4 Aralık 1920 tarih ve 69 Sayılı Kanun’la Ünye ve Fatsa kazaları Ordu Livası’na ilhak olunmuşlardır.¹¹

            Fener Patrikhanesi’nin istatistiklerine dayanan Léon Maccas, Canik Sancağı’nın nüfus durumunu, kazalara göre şöyle vermektedir :¹²¹

            L. Maccas’ın bu listesine göre de Sancak genel nüfusu içinde Türkler büyük bir çoğunluk teşkil ediyorlardı. Sancak merkezi olan Samsun kazasında, Rum halk çoğunlukta görülmekle beraber bilhassa Fatsa, Ünye ve Çarşamba kazalarında Müslüman Türk nüfus büyük bir çoğunluk arz etmektedir. Sancak genelinde ise Hıristiyan unsurların toplamına karşı Müslüman Türk nüfus yine büyük bir çoğunluk göstermiştir.

Pontos Bayrağı (Pontos Meselesi - Ankara, 1338)

Kaynak : Millî Mücadele'de Canik Sancağı'nda Pontosçu Faaliyetler

            Canik Sancağı Rum halkına ait dinî müesseseler ve din adamları ise şöyle gösterilmişti :¹²⁴

            Canik’in nüfus durumunu gösteren N. Botzaris’in eserinde de aynı rakamlar zikredilmektedir.¹²⁵

            Hicrî 1318 – 1322 (Milâdî 1900 – 1904) yılları arasındaki Trabzon Vilâyet Salnameleri’ne göre, ortalama rakamlarla Sancak merkez ve kazalardaki İslâm ve Rum nüfusları ise şöyleydi :¹³¹

            Trabzon Vilâyet Salnamesi’nden (H. 1319) ve Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye’den (H. 1318 – 1319) anlaşıldığına göre, XX. Yüzyıl başlarında Canik Sancağı merkez kazasında ve diğer kaza merkezlerinde birer Rüşdiye bulunuyordu. Köylerin çoğunda ise medreseler ve ibtidaîyeler bulunuyordu.

            Öğrenci sayılarına ilişkin rakamların değerlendirilmesinde, bir azınlık şuuruyla Hıristiyanların okumaya önem verdiklerini, en küçük cemaatlarının bile bulunduğu yerlere kilise ve okul yapmaktaki gayretlerini dikkate almak lâzımdır. İslâm halkın ise uzun süren savaşlar ve bunların sonundaki eğitim ve ekonomik mahrumiyetlerle okuma imkânlarından, eğitim hizmetlerinden yoksun kaldığı unutulmamalıdır.¹

Temmuz 1922'ye kadar Canik Sancağı'nda Rum çetelerinin şekaveti sonucu meydana gelen tahribat.

Kaynak : Millî Mücadele'de Canik Sancağı'nda Pontosçu Faaliyetler

            Sancak merkezi Samsun’da 3, Ünye’de 1, Bafra’da 4, Çarşamba’da ise 6’sı merkezde, 7’si köylerde olmak üzere 13, Fatsa’da 1 tane olmak üzere toplam 22 medrese bulunmaktaydı. Bu müesseselerde ise toplam 1520 öğrenci vardı.¹³⁵

            Netice olarak, sadece Canik Sancağı’nda değil, Pontos diye adlandırılmış bulunan Trabzon – Sinop sahili ve İç Karadeniz Bölgesi’nde de Müslüman unsur, nüfusça ve sosyal müesseseleriyle yalnız Rum halka değil, bütün Hıristiyan unsurlara karşı büyük bir çoğunluğa sahiptir. Bu bölgede soy ve mezhep ayrımı yapılmaksızın 250.000 Hıristiyan nüfusa karşı, 2.350.000 Müslüman Türk nüfus yaşamaktaydı.¹³⁸

            1840’lardan itibaren Karadeniz sahilinde Yunanlılığın canlandırılması için çalışan Rum zümresi, Mondros Mütarekesi’nin getirdiği şartlarda Yunanistan’ın ve Fener Patrikhanesi’nin ortak faaliyetleriyle aleniyete çıkmıştı.¹³⁹ Tasarlanan Pontos Devleti’nin Yunanistan’ın ikiz kardeşi olacağından bahsediliyor, Yunanlı subaylar Pontos Jandarma Teşkilâtı’nı kurmakla görevlendiriliyordu.¹⁴⁰

Pontos Cemiyeti Merzifon Şubesi'nin Mührü (Pontos Meselesi - Ankara, 1338)

Kaynak : Millî Mücadele'de Canik Sancağı'nda Pontosçu Faaliyetler

            Samsun’da Rumlar tarafından  kurulan cemiyetler ise şunlardı :

            1. Samsun Rum Muhacirîn Cemiyeti.

            2. Pontos İdman Kulübü.

            3. İrfanperverler Kulübü.

            4. Müdafaa-i Meşrute Cemiyeti – Samsun Metropolidhanesi’ndeki aramalarda elde edilen nizamnamesine göre¹⁶³ Ünye, Fatsa, Kavak, Havza, Çarşamba, Bafra, Sinop, İnebolu, Tokat, Kırşehir, Kayseri, Ürgüp’te şubeleri bulunuyordu.

            5. Mukaddes Rum Anadolu Cemiyeti.

            6. Rum Teceddüt ve İhya Cemiyeti.

XX. Yüzyıl başlarında Canik Sancağı'nın
Müslim, Gayrimüslim dinî müesseselerini gösterir tablo.

Kaynak : Millî Mücadele'de Canik Sancağı'nda Pontosçu Faaliyetler

            Birbirine yakın mesafelerde bulunan Çarşamba, Terme, Ünye dahilindeki Rum çeteleri daima hareket halinde, bu kazaların birinde veya diğerinde şekavette bulunmuşlardır.

            Canik Sancağı’ndan Cavit Paşa, Emin Bey, Hacı Ahmet Efendi, Mehmet Ali Bey milletvekili seçilerek, Meclis-i Meb’usan’a gönderilmişlerdi.²⁷⁶ Kuzey Anadolu sahili kaza ve sancaklarından, bu arada Rize, Trabzon, Giresun, Ordu, Tokat, Niksar, Erbaa, Reşadiye, Zile, Amasya, Gümüşhacıköy, Sinop gibi merkezlerden ahali adına Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri Hey’etleri’nce veya Belediye Reisi ve Müfti tarafından yabancı müdahale ve baskıları protesto eden telgraflar çekilmişti.

Ünyeli Hasan Fehmi Bey (I. TBMM Canik Milletvekili)

Kaynak : Millî Mücadele'de Canik Sancağı'nda Pontosçu Faaliyetler

            Hasan Fehmi Bey; Ünye Kadızade Ali Rıza Efendi’nin oğludur. Dava vekili iken Canik Milletvekili seçilmişti. Daha sonra savcılık mesleğini tercih etmesi üzerine 30 Ekim 1920’de müstafî sayılmıştır.²⁹⁴

            Terme ve Ünye Olayları¹

            Terme Ovası’na hâkim durumdaki İlimdağı ve Çangeriş Ormanları Rum çetelerinin bölgede barınağı olmuştu. Buradan Terme Kazası’na, komşu köylere tecavüz edildiği gibi Ünye köylerine ve Terme - Ünye yoluna kadar etkilerini genişletmişlerdir. Bölgede Rum ve Ermeni çeteleri ortak faaliyet gösteriyorlardı; Ünye'nin Çakal Köyü'nden Mihail, Gazar, Serkis adlarında biri Rum, ikisi Ermeni üç çete reisi kalabalık adamlarıyla Terme'nin Koçan Köyü'ne yaptıkları baskında köyün bütün mal ve hayvanatını gasb etmişlerdi.²⁰¹

XX. Yüzyıl başlarında Canik Sancağı'ndaki
Medrese sayıları ve öğrenci miktarlarını gösterir tablo.

Kaynak : Millî Mücadele'de Canik Sancağı'nda Pontosçu Faaliyetler

            Ayrıca, 10 Eylül 1920'de Terme'nin Çangeriş Köyü'nden çete reisi Sarı Yani ve adamları tarafından, Ünye'nin Samardana Köyü'nde 1 cinayet, 6 Eylül 1920'de yine Terme'nin İlimdağı Köyü'nden Papasoğlu İstefan ve çetesi tarafından aynı köyden 1 Türk'ün katliyle 2 cinayet vuku bulmuştur. Aynı yıl Terme'nin Doğanavcı, Kocaman, Bazlamaç Köyleri Rum çeteler tarafından basılarak, miktarı tespit edilemeyen mal ve hayvanat gasb edilmiştir.²⁰²

Rumlar tarafından katledilen Çarşambalı Süleyman Ağa.
Rum eşkıyalar tarafından katledilen Çarşambalı bir Müslüman.

Kaynak : Millî Mücadele'de Canik Sancağı'nda Pontosçu Faaliyetler

            Bu şekaveti yaparak gasbda bulunan Rum eşkıyası Çangeriş Köyü'nden Sarı Yani, Kara Banayıt, Anastas, İlimdağı Köyü'nden Madiloğlu Artin, Papasoğlu İstefan, Limandere Köyü'nden Trabzonluoğlu Hacı Sava, Kocaman Köyü'nden Artin, Ünye'nin Gürgen Köyü'nden Moris, Çakal Köyü'nden Mihail, Gazar, Serkis, Madiloğlu Rafael, Çarşambalı Tahmazoğlu Haçik, Baltacıoğlu Kiragus çeteleriydi.

            1922 yılının Haziran ayına kadar olan dönemde ise, Terme kazasında meydana gelen iki olaydan biri, 25 Şubat 1922'de Terme merasındaki 49 hayvanın gasbıdır. Diğeri ise, 15 Mayıs 1922'de Rum eşkıya tarafından yapılan Şeyhli Köyü baskınıdır.²⁰³ Bu baskında eşkıya püskürtülmüşse de, köyde 2 ev yanarak tahrip olmuştur.

XX.Yüzyıl Başlarında Canik Sancağı'nın Genel Nüfus Durumu

Kaynak : Millî Mücadele'de Canik Sancağı'nda Pontosçu Faaliyetler
Not : Nüfus durumunu gösterir bu sayılar H. 1315 - H. 1322
yıllarına ait Trabzon Vilâyet Salnâmeleri'nden alınmıştır.

            Ünye yöresindeki Ermeni ve Rum çeteleri ise Zil Ohannes, Kiraztepe Köyü'nden Yavaş Çakır, Hristo, Nikola, Derebaşı Köyü'nden Harigo, Murad, diğer Murad, Çakal Köyü'nden Gazar, Mihail ve Rafael idiler. Bu eşkıyanın önemli hadiseleri 27 Mayıs 1920'de Ünye yolunu, 31 Aralık 1921'de de Niksar yolunu keserek soygun yapmalarıdır.²⁰⁴

            1922 yılında bu çeteler, Çavdar Nahiyesi’nde 1, Ağudere Köyü'nde 1 olmak üzere 2 cinayet ve 1 yaralama olayının failleri olmuşlardır.²⁰⁵

Léon Maccas'a Göre Canik Sancağı'nın Nüfus Durumu - Rum Halkının Dinî ve Eğitim Kurumları

Kaynak : Millî Mücadele'de Canik Sancağı'nda Pontosçu Faaliyetler

            KAYNAK :

            ¹ YAZICI, Nuri – Millî Mücadele’de Canik Sancağı’nda Pontosçu Faaliyetler (1918 – 1922), Çizgi Kitabevi Yayınları : 74, Tarih : 11, I. Basım, Ankara, 1989, ISBN 975-8156-80-2, 224 sh.
            ⁸ DARKAT, Besim – Samsun, İA, c. X, s: 178.
            ⁹ Trabzon Vilâyeti Salnamesi H. 1322, s: 150 – 171, 430 – 433.
           ¹⁰ Dahiliye Nezareti, Memalik-i Osmaniye Dahilinde Vâki Vilâyet ve Evliye ve Kazaların Cihet-i Merbutiyetlerini Gösterir Teşkilât-ı Mülkiye Cedveli, Dersaadet 1328, s: 38 – 39.
           ¹¹ TBMM Kavanin Mecmuası, I, s: 73.
          ¹²¹ Léon Maccas, L’Hellenisme de L’Asie – Mineure, Paris, 1919, s: 83.
          ¹²⁴ a.g.e., s: 108, Ek: II.
          ¹²⁵ N. Botzaris, Les Hellenes et L’Asie – Mineure, (Çev. : Léon Maccas), Paris, 1919, s: 58 – 59, 78 – 79.
          ¹³¹ Bkz.: Ek III.
          ¹³⁵ Bkz.: Ek VI.
          ¹³⁸ Pontos Mes’elesi, s:8, 67 TİH VI, s: 141.
          ¹³⁹ Nutuk II, s: 626, Nutuk III, s: 900, Vsk: 2.
          ¹⁴⁰ HTVD IV/11 (1955), Vsk: 256 Nutuk II, s: 627.
          ¹⁶³ Bkz.: Ek IX.
          ²⁷⁶ M. Goloğlu, Üçüncü Meşrutiyet, Ankara, 1970, s: 47, 303.
          ²⁹⁴ H. Umur – A. Pasin, a.g.e., s: 19, M. Goloğlu, a.g.e., s: 349.
          ²⁰¹ Pontos Mes’elesi, s: 64.
          ²⁰² a.g.e., s: 68.
          ²⁰³ a.g.e., s: 148 - 154.
          ²⁰⁴ a.g.e., s: 68.
          ²⁰⁵ a.g.e., s: 147. Ayrıca bkz.: Ek X.

Pontos Haritası (Pontos Meselesi, Ankara, 1338)

Kaynak : Millî Mücadele'de Canik Sancağı'nda Pontosçu Faaliyetler